The Writer Who Conquered the Empire of Silence (Foreword: 2013) In Macedonian

Posted by Jasna Koteska on Monday, September 15, 2014 at 4:26 PM



Koteska, Jasna: "The Writer Who Conquered the Empire of Silence (Aleksandr Solzhenitsyn' The Gulag Archipelago)", 2013, p. 627-651.

For the edition: The Gulag Archipelago, Vol I-III, Publishing house "Tri", Skopje, Republic of Macedonia, 2013.




Translation from Russian into Macedonian: Pavel Popov
@Russian social funds for persecuted persons and their Families, 1973-1991.

ISBN: 978-608-230-149-5 (Три)
ISBN: 978-608-229-527-5 (Арс Ламина)
Солженицин, Александар
COBISS.MK-ID 94988810


Јасна Котеска: „Писателот што ја порази империјата на молкот (За Солженицин и Архипелагот Гулаг)“, поговор, Александар Солженицин, Архипелагот Гулаг III, Издавачки центар ТРИ, Скопје, 2013, стр. 627-651.

[Solzhenitsyn's Harvard Address is Embedded in the text below.]



The Writer Who Conquered the Empire of Silence
(Solzhenitsyn's The Gulag Archipelago)

Jasna Koteska
(October, 2013)



ПИСАТЕЛОТ КОЈ ЈА ПОРАЗИ ИМПЕРИЈАТА НА МОЛКОТ
(ЗА СОЛЖЕЊИЦИН И АРХИПЕЛАГОТ ГУЛАГ)

Јасна Котеска



1.
За зборувањето во име на отсутните


Трилогијата Архипелагот Гулаг на Александар Солжењицин, ремек-дело на ангажираната литература на 20-тиот век, е отворена со следнава посвета:

            „На сите оние кои не
            доживеаја
да раскажат за ова.
Нека ми простат
што не видов се’,
не се сетив на се’,
не се досетив за се’.“

Читателот што ќе влезе во универзумот на Архипелагот Гулаг треба да го има предвид следново предупредување: Архипелагот Гулаг не е книга што се чита лесно. Не затоа што е комплицирана, здодевна, самобендисана или натегната книга. Напротив. Па, сепак Архипелагот Гулаг не се чита лесно, затоа што не е лесно да држите в раце книга во која еден маж започнува да тажи, и потоа тажи и тажи на стотици и стотици страници... Читателот што ќе продолжи да чита набрзо ќе разбере од каде извира исконската тага на Солжењицин, авторот на најдраматичниот документ за темната страна на 20-тиот век. Надвор од рамките на книгата знаеме дека ова е приказна за некогашниот ентузијаст-комунист, автентичен верник во можноста човештвото да се избори против едно радикално зло (нацизмот), а кој во својот животен век, и во име на големата тажна иронија, ќе го посведочи раѓањето на другото радикално зло во истиот тој век (комунизмот).

Тагата на Солжењицин е веројатно најавтентичниот крик на модерната цивилизација од 20-тиот век, тага можеби подраматична и од тагата на античкиот човек кој го адресира небото: „Неправда трпам, а субјективна вина немам.“ Античкиот човек навистина страда заради капризиозноста на боговите, но се’ уште има отворена можност за преговор со боговите. Ако ги повика, боговите се појавуваат веќе во следниот чин. Античкиот човек навистина е фрлен во свет на неправди, но истовремено е и - повикан да преговара со небото. Крикот на Солжењицин, обратно, е крик на модерното човештво, кое по векови хуманизирање во 20-тиот век одеднаш се раздени во свет на радикалното зло; свет на бирократската сурова сила без можност за преговор; свет целосно затворен за Бога.

И покрај скромната посвета, Архипелагот Гулаг е веројатно единствената книга на вистинското здогледување на 20-тиот век, документ за страдањата на милиони луѓе, запишан со едно јасно предупредување: дека човекот е способен за најужасните зла, што ги води со најпрецизната бирократска доследност, во онаа смисла во која Хана Арент злото го опиша како секогаш веќе банално зло.

Сепак, Архипелагот Гулаг не е книга без катарза. Катарзата на Солжењицин е во јасната порака: дека примарната задача на човека е одново да изнаоѓа сили да се бори против деструкцијата во светот и во себеси. Се’ што постои еднаш сигурно ќе умре, но човек нема право да го одзема постоењето; човечката должност е да ја чува вредноста на постоењето и да ја негува кај другиот човек, но и кај детето, животното, растението; дури и кај каменот, минералот, а конечно и кон небото...

И истото, но кажано поинаку. За време на кратката прошетка што влезе во литературната историја, Фројд го сретнал Рајнер Марија Рилке - поет кој го искусил теророт на смртноста и морничаво чувствувал дека се’ што е човечко, ултимативно нема никаква вредност. „Не баш“ - одговорил Фројд. „Токму смртноста на природата и човечкото битие - на саканото човечко лице - им ја дава нивната завршена смисла; токму бидејќи знаеме дека се’ што постои, еден ден ќе го нема, е причината што го цениме и го негуваме.“[1] И покрај сите идеолошки читања (и за нив ќе зборуваме во редовите што следат) Солжењицин е помалку писател на политичкиот погром на 20-тиот век, а многу повеќе на моралниот.

Ослушнувајќи ги гробниците, одеднаш Солжењицин сфаќа дека неговата осаменост се засилува во сообразност со густината на мртвите за кои пишува. Би можел да умре од жал. Во секој момент би можел да легне до гробовите на жртвите за кои пишува, но е преплашен од можноста дека во тој сон ќе си ги сменат улогите. И нема да остане никој да посведочи. Затоа посветата на Солжењицин е таква каква што е, но вие веќе разбравте.

Писателите знаат: раскажувањата обично настануваат со додавања, но раскажувањето на Солжењицин беше осудено да настане со одземања. Затоа што беше раскажување од прекршувачкиот момент во историјата на 20-тиот век - кога единствен од единствените - одлучи да зборува во името на отсутните.

Солжењицин одново не’ потсети на прастарата мудрост: мртвите не зборуваат. Само слушаат што им се зборува. Затоа оној што зборува, поблизок им е, од оној што молчи.


2.
Жртвените димензии на феноменот Гулаг


Што значи зборот гулаг? Солжењицин го промовираше поимот гулаг за она што пред него беше едноставно познато како: затвор. Терминот беше нов, затоа што и феноменот беше нов. Солжењицин не зборуваше за еден затвор, туку за систем од затвори, логори, кампови и работнички колонии во кои милиони луѓе ги загубија своите животи. Терминот беше промовиран во 1973, кога Архипелагот Гулаг за првпат беше објавен во Америка, а во светот стана јасно дека Солжењицин е автор составен од таа ретка комбинација - како што пишуваше уредникот на Економист во 2008 година - да осведочи огромен криминал, огромен молк за тој криминал, западна публика која била отворена да го чуе и голема лична храброст.[2]


Терминот гулаг е кратенка од името на руската владина агенција, Главната Управа со ЛАГерите (логорите) и колониите што за време на Советскиот Сојуз е главниот инструмент за политичката репресија (руското име за управата е: Глáвное управлéние лагéреǔ и мест заключéния). Второто име од насловот, архипелаг, е наједноставно преземено од географскиот речник како термин за „ланец острови“. Солжењицин го употребува за да ја објасни поврзаноста на затворските кампови, логори и колониите, структуирани во едно големо тело за човечка тортура од врвовите на советската бирократија, третирани како една целина, или како што Солжењицин пишува:

„...(О)д географијата раскината во архипелаг, но од психологијата искована во континент – речиси невидлива, речиси недопирлива држава којашто беше населена од народот зекови (жаргонска кратенка од рускиот збор заключённьіǔ – затвореник). (стр. 9).

Прецизната мапа на сите советски гулази до денес не е сосема позната, а за најточна се смета мапата изработена од првата невладина организација на територијата на Советскиот сојуз, Меморијал. Организацијата е основана во 1987 година, во неа работат 80 ограноци во различни земји на поранешниот Советски Сојуз со стотици волонтери што со децении ги проучуваат логорите, архивските материјали, достапните документи на тајните служби, сведоштвата на преживеаните и вршат фактички теренски истражувања. Во 2010 година, во Берлин, на симпозиумот за комунистичката репресија го запознав Александар Даниел, еден од основачите на Меморијалот, кој зборуваше за методите на работа на Меморијалот и документирањето на гулазите, оние за кои светот првпат дозна преку потресната книга на Солжењицин.

Главната управа што ги раководи гулазите официјално работи 30 години, од април 1930 до јануари 1960 година, но гулазите постојат со децении пред и по овие години. Од податоците што ни се достапни, знаеме дека во март 1940 година во Советскиот Сојуз постоеле 53 логори и 423 работнички колонии;[3] потоа знаеме дека главните градови на рускиот арктик, Нориљск, Боркута и Магадан, со кои управувале поранешните затвореници, се изградени од истите тие затвореници;[4] потоа знаеме и дека низ системот на гулазите помеѓу 1930 и 1960 официјално минале околу 14 милиони луѓе, потоа дека помеѓу 1929 и 1953 година уште дополнителни 6 до 7 милиони луѓе биле депортирани во далечните делови на Советскиот Сојуз со цел да формираат нови затворенички колонии; и уште дополнителни 4 до 5 милиони затвореници биле осудени на пократки казни до три години.[5] Овие бројки собрани заедно со истражувањата на советските архиви го даваат на показ жртвениот биланс на Советскиот Сојуз како една од поголемите жртвени идеологии во нашата позната цивилизација!

Помеѓу 26 и 50 милиони луѓе минале низ гулазите; првата бројка се однесува на досега истражените години, а втората бројка ја спомнува Солжењицин во Архипелагот Гулаг за сите години од постоењето на колониите. Од овие 50 милиони луѓе, во гулазите животот го изгубија помеѓу 13 и 20 милиони луѓе!

Колку се овие бројки точни? Кога Хрушчов го наследи Сталин, започна ерата на тивката „десталинизација“; Хрушчов зборуваше за „илјадници“ Сталинови жртви, а најлудите проценки се вртеа околу „скромните“ 2.3 милиони умрени или исчезнати од диктатурата на Сталин помеѓу 1930 и 1953. Кога започна да се добива посистематски увид во владеењето на Сталин, разни истражувачи, вклучувајќи го и Солжењицин, пишуваа за 8 до 12 милиони убиени во гулазите.  

Но, вистинското вџашување дојде по отворањето на архивите на советските влади во 1989 година кога бројката на умрени по советските гулази од 12 милиони се искачи на околу 20 милиони жртви![6] Солжењицин и останатите истражувачи кои со децении зборуваа за милиони жртви на гулазите, одеднаш добија потврда во архивските документи, но истовремено дојде и напад од дел од јавноста дека станува збор за фантазам. Кога се појави книгата на Роберт Конквест Големиот терор (1968)[7] со проценката од 20 милиони жртви на советските гулази, некои ревизионисти рекоа дека станува збор за анти-комунистичка хистерија, слична на макартизмот во САД. Во американската двогодишна хајка над комунистите, убиени беа двајцата Розенбергови, а екскомуницирани беа повеќе Американци за про-комунистички идеи. На овие напади Конквест одговори дека аналогијата на советскиот комунизам со макартизмот би била умесна доколку за тие две години Американците ги стрелале најголемиот дел од своите службеници, 3/4 од членовите на Конгресот, стотици писатели и илјадници воени лица.[8] И тоа само од редовите на политичката номенклатура, не и од редовите на политички „ирелевантната“ категорија: селаните, работниците, секој што изразил сомнеж, напишал песна, раскажал виц, украл јаболко. Меѓу 1930 и 1940 во советските гулази, имено, само 20 отсто се политички затвореници - просечниот работник во советскиот гулаг бил колхозарот кој украл јаболка и бил прогласен за контрареволуционер.[9]

Смртноста во советските гулази до 1953 година била од 0.3 до 24 отсто (што значи дека во некои години умирале до 1/4 од сите затвореници), но во годините од Втората светска војна смртноста се искачува до 60 отсто, што значи дека од 1940 до 1945 смртноста и во нацистичките и во советските логори е идентична! Нацистичките и комунистичките логори историчарите денес ги третираат како „две стебла со ист корен“,[10] но додека нацистичките логори заради програмата на своето постоење за нашата меморија останаа топос на злото, советските гулази се криеа зад привидната програма на „превоспитувањето“ и до денес таа нивна „декларативна“ определба остана и нивниот најголем идеолошки штит! Како и нацистите, и комунистите оставија ужасно многу хартија зад своите најбесрамни злосторства. Но очигледниот проблем е како да се дојде до тие хартии? Во 1989 година советските архиви се отворија за странските и за домашните истражувачи, потоа претседателските архиви се повеќе беа прогласувани за недостапни додека целосно не се затворија, а денешните ФСБ архиви се достапни само за семејствата на репресираните и за поранешните вработени.[11] Причината поради која Архипелагот Гулаг е подеднакво важна денес, како и во 1970-тите кога е објавена, е дека таа е моќен белетристички документ и за молкот за една од поголемите жртвени идеологии на современото доба.

Гулазите се комунистичка практика, но Мишел Фуко пишува дека идејата е всушност - француска. На конгресот на криминолозите во Санкт Петерсбург во 1894 година, идејата доаѓа од еден француски криминолог кој им предлага на Русите да го искористат дивиот, огромен, ненаселен Сибир како „складиште“ за затворениците.[12] Кога во Југославија е отворен Голи Оток, неговата локација е објаснета со истата логика: потребна е „изолирана земја“, осамено место надвор од цивилизацијата (Сибир, Голи Оток). Но, за разлика од советските гулази во кои завршувале сите: од политичките дисиденти до селанецот или работникот, во Југославија (која веќе во 1948 година наследува мрежа на релативно модерни затвори), затворите се користеле главно за криминалците, додека Голи Оток бил чуван за преобразба на интелигенцијата што се огрешила, како што вели Влаисављевиќ, Голи Оток бил третиран како еден вид „антропо-технологија“, некакво „природно место“ од кое треба да започне технологијата за преобразба на интелигенцијата и на таа „нулта точка“, тие да се превоспитаат до исправна интелигенција.

Во Архипелагот Гулаг (1958-68) Солжењицин пишува:

„Кога сега го бранат своеволието на култот, секогаш одново се потпираат на 1937-38. И така, ова започнува да се запаметува божем ниту пред ниту потоа немаше апсења, туку само во 1937-38.  Сепак, не се плашам да згрешам, велејќи: потокот 1937-38 не беше ниту единствениот, ниту дури главниот, туку можеби едниот од трите најголеми потоци што ги ширеа мрачните смрдливи цевки на нашата затворска канализација“. (стр. 34)

Солжењицин е во право. Историчарите на Советскиот Сојуз веќе со децении предупредуваат дека е погрешно, дури и опасно, целата вина за диктаторскиот режим на Советскиот Сојуз да му се припише исклучиво на Сталин (кој е несомнено еден од најголемите џелати на современата цивилизација), но истовремено да му се даде имунитет на Ленин. Ленин е првиот кој во 1918 година ја прави првата листа со две категории граѓани што треба да се исчистат од лицето на светот: буржуите и „несовесните“ (вторава нејасна категорија ги опфаќала буквално сите, а најмногу работниците и селаните) и таа листа им ја испорачува на првите тајни служби. Кога во февруари 1918 година некој му предлага на Ленин да го преименува „Министерството за правда“ во „Министерство за социјалното истребување“, Ленин тоа го отфрла како добра, но неубаво формулирана теза, иако во заднината на проектот на Ленин е точно чистењето на народот (социјалното истребување), санитаризација од луѓето - луѓето треба да се исчистат од новата комунистичка држава на Ленин за новата држава да се насели со новиот човек на комунизмот. Во книгата Ленин во Цирих (1975) Солжењицин го следи личниот развој на Ленин и ги бара корените на Советската империја, а мислите на ликот-наратор Ленин, во книгата на Солжењицин, е комбинација од аристократски и буржујски манири и концепти, масите не му се допаѓаат на Ленин, поблиска му е авангардната мисла на дадаистите. Иако Ленин веднаш по Октомвриската револуција е против идејата на Феликс Џерзински, првиот човек на Чеха а подоцна на КГБ, да ги уништи сите контрареволуционери, кога на 31 август 1918 година е погоден со куршум, активноста на Чека ескалира и во следните три години се случуваат првите советски оргии од убиства, апсења, депортации и експлозија на криминален садизам што се шири низ Лениновата империја која ги воспоставува првите логори, кампови и затворенички колонии. Она што ги разликува почетоците на Лениновите тајни служби од времињата на Хитлер и Сталин е дека чистките од 1918-1922, биле: 1) класно, а не расно ориентирани; 2) повеќето преживеани никогаш не добиле можност да ги раскажат своите искуства на Запад; и 3) хартиите на тајните служби од периодот на Ленин се уништувани посистемски одошто подоцна во времето на Сталин, пред се’ затоа што Сталин ја негувал логиката дека: „Победниците никогаш не се изведуваат пред воен суд“.[13]Масовноста на злосторствата од времето на првите советски тајни служби, од времето на Ленин значи, денес се проценува главно според пописите на населението. Од 1914-1917 нешто под 3 милиони луѓе се убиени во војната, а од 1917-1920 популацијата само во европска Русија опаѓа за цели 6 милиони (5 проценти од населението), а соодветно статистичко исчезнување на населението има и во Украина, Белорусија и во кавкаскиот регион.

За Лениновиот проект немало друга алтернатива освен Сталиновата. Солжењицин е првиот кој јасно кажува дека системот на гулазите не е само произлез на Сталиновата параноја, туку дека е во самиот корен на владеењето на комунистите. Солжењицин го објаснува гулагот и како средство за политичко владеење, но и како извор на бесплатна (милионска) работна рака. Кога Сталин го наследува Ленин на власт, веќе во првите неколку години го засилува системот на гулазите. На 7 ноември 1929, Сталин издава декрет за колективизација со кој врши нова класификација на кулаците, заради нивното истребување во три категории: стрелање за првата, далечен гулаг за втората, и близок гулаг за третата категорија. Во 1932 година Сталин ги опколува селата со политичка полиција, за селаните да не смеат да ги напуштаат колхозите, и тоа доведува до најголемиот комунистички геноцид во 20 век. Во 1932 и 1933 година од глад умираат над 11 милиони луѓе, главно во Украина и во Русија. Веќе од 1927, а особено од 1937, Сталиновите чистки не ја заобиколуваат ниту последната линија на „дозволеното чистење“ - самата Партија. Тоа е ерата кога започнуваат спектакуларните јавни процеси, секојдневно на Сталиновата работна маса се наоѓале листи со над 40.000 партијци за ликвидација, иако вкупниот број на партиските чистки во генералните жртви влегува само со 8 до 9 отсто.

Ликвидацијата на луѓето не била евтина. За овие операции биле издојувани милиони рубљи. Во 1937 година е донесен познатиот акт со кој Сталин потпишува дека од секоја област на Советскиот Сојуз мора да се ликвидираат луѓе. Списоците биле составени од три графи: во првата графа: името на областа, во втората: бројката што треба да се стрела, а во третата: бројката што треба да се протера во Сибир. Списоците за ликвидација се извршувале веднаш, по извршувањето веднаш се подготвувале нови списоци, а Сталин ги потпишувал сите листи, додека зад извршувањата стоеле Сталиновите чудовишта, шефовите на неговата тајна полиција: Јежов и Берија. Од 1938 година се издавале наредби за стрелање на работниците и во гулазите, со единствена причина во камповите да се отвори место за нови затвореници.

Комунизмот е најголемата жртвена идеологија на 20 век. Таа уби повеќе луѓе од која било друга идеологија во 20 век. Нацизмот уби околу 25 милиони луѓе, а комунизмот околу 100 милиони. Од тоа, во Кина 72 милиони, во Советскиот Сојуз 20 милиони, во Камбоџа 2.3 милиони, во Северна Кореја 2 милиони, во Африка 1.7 милиони, во Виетнам 1 милион, во Источна Европа (Албанија, Бугарија, ДДР, Југославија, Полска, Романија, Унгарија, Чехословачка) околу 1 милион, во Латинска Америка 150.000.[14] Да се негира или да се игнорира искуството од Холокаустот денес е ирационално и без никаков кредибилитет. Победата над фашизмот е една од најважните етички и цивилизациски победи на 20 век. Но да се негираат жртвите на комунизмот до скоро беше општо место во поранешните комунистички земји. Русија на Путин, денес, ниту го правда, ниту го суди рускиот комунизам. Градоначалникот на Москва предложи повторно подигање на статуата на Џерзински, првиот човек на Чеха, подоцна на КГБ.[15] Во Русија официјалниот однос кон жртвите на гулазите или нивните деца е државата да доделува „рехабилитација“ во вид на пензија од три долари месечно, „практично решение со кое се признава недолжноста на односната личност, но без признание за тоа кој е одговорен“.[16] Во Русија на Путин беше вратена советската химна, со која се вршени масовни злосторства и се стрелани милиони луѓе. Во 2003 година е направена анкета и 45% од жителите од Санкт Петерсбург сметаат дека Сталин имал позитивна улога во руската историја. На прашањето дали би гласале за Сталин ако е меѓу претседателските кандидати, 26% одговориле позитивно.[17]



3.
Настанокот и структурата на Архипелагот Гулаг

Архипелагот Гулаг е обемна трилогија од 1,800 страници, раскажана во прво лице, пред се’ како сведоштво на луѓето кои ги искусиле советските гулази. Книгата е напишана во тек од десет години (од 1958 до 1968 година); и по долги години циркулација во форма на самиздат во Советскиот Сојуз, за првпат е објавена во Њујорк во 1973 година; во Москва е објавена дури пред самото распаѓање на комунизмот во 1989 година.

Како доаѓа до тоа Солжењицин да го напише најважниот белетристички документ за страдањата на 20-тиот век? Роден во 1918 година во малиот град Кисловодс во Северен Кафказ, Солжењицин студирал математика и физика во Ростов на Дон и паралелно студирал историја, филозофија и книжевност во Москва. Студиите ги напушта по нападот на нацистичка Германија врз Советскиот Сојуз кога заминува како доброволец во војната и станува заповедник на арилеријата. Веднаш по војната е за првпат уапсен и директно од фронтот каде се бори против нацистите заминува во затвор, а одземено му е советското државјанство. Кога пишува критика за Сталин (како што го нарекува: „човекот со мустаќите“), уапсен е во Источна Прусија и испратен е во логор во Сибир каде минува три години од 1953-1956. Во гулазите на Советскиот Сојуз, Солжењицин минува вкупно девет години, дел од нив во затвори и кампови во близината на Москва, а дел во Казахстан. Кога имал 44 години, во 1962 година, се вработува како наставник по математика и физика во градот Рјазан во европскиот дел на Советскиот Сојуз. Две години порано, во 1960 година на уредникот на списанието Нов свет му го дава својот краток роман Еден ден во животот на Иван Денисович, опис на еден ден во сибирски логор на главниот лик, чиј број СШЧ-262 е зашиен на неговата затвореничка блуза. Романот е објавен во ноември 1962 година, откако уредникот на Нов свет го испраќа краткиот роман на Солжењицин на одобрување до Централниот Комитет на Комунистичката Партија, вообичаена пракса во тоа време, затоа што во уметноста е забранета секаква обработка на темата на гулазите. Ракописот со извесни цензорски забелешки го одобрува лично Хрушчов, и покрај незадоволството на дел од партиското раководство - веќе во 1956 година самиот Хрушчов на 20-тиот конгрес на Комунистичката партија на Советскиот Сојуз го чита денес познатиот Таен говор во кој зборува за Сталиновите чистки пред членовите на Партијата (во 2007 година весникот Гардијан го вклучи говорот на Хрушчов во списокот на „Најважни говори на 20-тиот век“). Веднаш по објавувањето на романот, Солжењицин наидува на невиден прием, а самиот ја воспоставува својата главна раскажувачка тема: гулазите. Потоа следат бројни негови дела: Настаните на станицата Кречетовка (1963), Деновите на Матрјона (1963), Одделение за рак (1968), Првиот круг (1968). Во 1970 година ја добива Нобеловата награда за литература, пред се’ за делата во кои ги опишува искуствата од сопствените логорувања. По добивањето на Нобеловата награда во 1970 година, Солжењицин објавува уште многу дела: Август 1914 (1971), Архипелагот Гулаг (1973), Пруски ноќи (1974), Ленин во Цирих (1976), Затвореници (1983), Август 1914 (1984), Март 1917 (1990), Април 1917 (1991), итн. Освен тоа, Солжењицин објави и десетици публицистички дела: Како да ја преуредиме Русија (1991), Руското прашање на крајот на 20 век (1994), Два века заедно (2003) и многу други. По објавувањето на Архипелагот Гулаг во Америка, а за времето на владеењето на Брежњев, Солжењицин е уапсен и протеран од Советскиот сојуз, прво живее во Швајцарија, а потоа во Вермонт во САД. Кога се врати во Русија по распаѓањето на Советскиот Сојуз, дочекан е како херој и идеолог на руската нација. Во 1998 година Јелцин го одликува со највисок државен орден, но Солжењицин ја одбива наградата со зборовите: „Не можам да ја примам наградата од врховната власт која ја доведе Русија до сегашното убиствена состојба“.

Трилогијата Архипелагот Гулаг е составена од седум дела во три тома; првиот и вториот том содржат по два дела, а третиот том - три. Романот ја следи судбината на логорите од нивото отворање во 1918 година и декретот на Ленин за отворање логори во големите, непрегледни и ненаселени пространства на Сибир веднаш по Октомвриската револуција и ги следи политичките затвореници се’ до 1956 година. Книгата ги опишува брановите на чистки и начините на кои чистките биле бирократски „одработувани“. Книгата завршува во 1956 година кога Крушчев го одржува тајниот говор на 20 конгрес на Комунистичката партија, со кој од врвовите на Советскиот Сојуз за првпат е нападнат култот на Сталин. Иако Солжењицин се надевал дека говорот ќе означи нова ера во земјата, тоа не се случува (за ова ќе зборуваме подолу) и станува јасно дека гулазите не се дел само од Сталиновата влада, туку дека се вградени во самата комунистичка програма.

Архипелагот Гулаг има мешан документарно - раскажувачки стил и во него личните искуства на Солжењицин се мешаат со многу писма, белешки и документи на неговите поранешни сопатници. Трилогијата е раскажана како комбинација од правна анализа и приказни за искуствата на раскажувачот и на другите затвореници, во книгата на Солжењици наречени закови (затвореници), почнувајќи од нивните апсења, преку притворите, евентуалните судења ако ги имало, транспортот до гулазите, третманот на луѓето во затворите, „работничките“ услови во колониите, бунтовите во затворите, излегувањето и повторното враќање во гулазите, бидејќи иако од нив има формален излез, од гулагот нема фактички излез, според мотото на гулагот: еднаш затвореник, засекогаш затвореник. Тоа од романот на Солжењицин создаде сосема нов раскажувачки стил во руската проза. Иако е раскажувач многу близок со класичната руска раскажувачка техника, на еден Толстој, на пример, стилот на Солжењицин е дополнително засилен и модернизиран со мешавина од документи, извадоци од печатот, временски скокови, јазична архаизација, заради што стана еден од најзначајните прозаисти на 20 век.

Главнината на делото на Солжењицин се состои од сведоштвата на 227 затореници, а во третиот том, кој е најпотресно сведоштво за масакрите и нехуманоста во логорите, една глава е напишана од Георг Тено, сопатник од затворите, кому Солжењицин му понудил ко-авторство на книгата, но тој одбил. И пред Солжењицин било познато дека во Советскиот Сојуз постои сисем од затвори, но Солжењицин за првпат ги даде на показ димензиите на таа трагедија со комбинацијата од лични исповеди и прецизна анализа на теориските, правните и практичните опис на начините на кои функционирал системот на гулази, што од темата на Солжењицин создаде универзален документ за 20-тиот век.
Голем дел од ракописот Солжењицин започнал да го пишува уште во текот на сопствениот гулаг, каде напишал многу, но потоа ги уништил докумтентите, напишаното го меморирал онолку колку што можел, а кога излегол од затвор започнал да работи на ракописот. Кога во 1970 година добива Нобелова награда за литературата, одеднаш станува светски славно име, но по Архипелагот Гулаг, кога тајните служби дознаваат дека тајно напишал огромен ракопис од 1800 страници историја на советскиот систем на концентрациони кампови, принуден е да го напушти Советскиот сојуз. Солжењицин сакал ракописот на книгата прво да го отпечати во Русија, но додека го подготвувал за печат, КГБ ги конфискувало материјалите на Солжењицин во Москва уште во 1965 година, а една копија од ракописот скрил кај својот пријател, поранешниот министер за образование на Естонија, Арнолд Суси, поранешен пријател на Солжењицин од затворот, чија ќерка го чувала ракописот се’ до распаѓањето на Советскиот Сојуз. Само една од трите копии од ракописот што се наоѓала на територијата на Русија е најдена од КГБ, откако е притворена дактилографката на Солжењицин, Елизавета Воронјанскаја, која на КГБ и’ го открива местото каде е скриен ракописот, а три дена по пуштањето од притвор, таа се самоубива во 1973 година. Ракописот е за првпат печатен истата година на англиски. Шест недели откако самиздат копиите од ракописот почнуваат да кружат низ Советскиот Сојуз, Солжењицин е приморан да оди во егзил во Вермонт, Америка.

Заради начинот на кој е пишуван ракописот, Архипелагот Гулаг всушност никогаш не ја доби комплетна форма, бидејќи Солжењицин немал услови да работи на книгата без ризик да биде притворен. Сепак, самиот бил свесен дека делото што го пишува е големо и важно, подоцна изјавува дека: „ Книгата беше предодредена да влијае на курсот на историјата, и јас бев сигурен во тоа”. Затоа Солжењицин секогаш работел само на делови од ракописот, никогаш ја немал целата книга кај себеси, а разни делови од ракописот чувал на разни места низ Москва, во околните предградија, кај пријателите, а честопати работел и во нивните домови. Во одредени периоди во текот на десетте години додека ја пишувал книгата, Солжењицин живеел во викендицата на познатиот челист Мстислав Ростропович, и заради неговата репутација на светски познат музичар, како и на самиот Солжењицин, кој Нобеловата награда за литература ја добива во 1970 година, советските власти генерално не ги вознемирувале обајцата и Солжењицин можел кај Ростропович да работи во релативен мир. Верзијата од трилогијата што денес ја имаме не е таа што Солжењицин ја сметал за посакувана, самиот книгата ја сметал за комбинација од новинарство, историја и белетристика, па сепак заради околностите под кои работел, немал избор освен ракописот да го остави во формата во која го имаме денес. Откако текстот го завршил во 1968 година, ракописот на трите тома бил пренесен на микрофилм и прошверцуван во Цирих од неговиот адвокат (втората прошверцувана верзија на секоја страница го имала потписот на германскиот писател и добитник на Нобеловата награда за литература од 1972 година, Хајнрих Бел, за да се осигураат дека книгата нема да се фалсификува. Заработката од книгата Солжењицин ја пренаменил за својата фондација за помош на поранешните затвореници од логорите.


4.
Молчењето и траумата


Во Архипелагот Гулаг Солжењицин пишува:

„Ние се’ забораваме. Ние не паметиме приказни, историја - ја паметиме само онаа продупчена линија, која со постојано дупчење сакаат да ни ја втераат во нашата меморија. Не знам дали е тоа особина на целото човештво, но тоа е секако особина на нашиот народ. Навредлива особина. Можеби тоа доаѓа поради добрината, но навредливо е. Тоа не’ прави плен на лажливците.“ (стр. 297)

Солжењицин е во право. 

 Не само рускиот народ, туку и сите народи на поранешните комунистички земји беа воспитувани да го негуваат менталитетот на заборавање, вграден во принципите на владеењето над луѓето. Неспоредливо подобро се владеат луѓето ако тие развијат анти-архивска свест, ако минатото постојано им се пребришува. Затоа силата на Архипелагот Гулаг  не е само во првото документирање на злосторствата на советскиот режим, туку е универзална книга со длабока хумана порака дека минатото не смее да се заборави, во спротивно, ќе се повторува. Во септември 2007 бев во Киев, главниот град на Украина. Само во оваа земја, помеѓу 1932 и 1933 година, Сталин со свесна стратегија на изгладнување убил околу 11 милиони луѓе, во она што денес го знаеме како „големиот глад“. Истата година Советскиот Сојуз извезува 18 милиони квинтали жито во странство.[18] Секојдневно од улиците на Харков биле собирани човечки трупови, оние што преживеале јаделе мочуришни треви, корења и - други луѓе. Во тие две години се случи најголемиот канибализам во современата историја на светот. Кога во 2007 година во Киев се распрашував дали има Музеј за комунизмот, луѓето ме гледаа во неверие и вртеа со главите, а еден човек ми рече: „Не ни треба музеј, се’ што гледаш околу тебе е музеј што оди.“ Во Архипелагот Гулаг Солжењицин пишува:

„Овој архипелаг ја испопресече државата што го содржи во себе, тој ги пресече нејзините градови, се надвисна над нејзините улици – но сепак, поединци воопшто не се досетуваа за него, некои имаа нешто слушнато, но само оние кои беа во него, само тие знаеја се’.“ (стр. 9)

Солжењицин зборува за познатиот феномен: затворениците кои ја отслужиле казната по гулазите никогаш и под никакви услов не смееле да зборуваат за својот погром, дури ниту пред членовите на сопствените семејства! На голем дел од преживеаните жители на гулазите им бил забранет пристапот до големите градови. Јавното, па дури и семејното зборување за гулагот значело дека затвореникот веднаш ќе се врати во гулагот. Иако паралелата со југословенскиот комунизам на оваа голема советска трагедија се чини непримерен, факт е дека истиот принцип важел и за условот да се биде пуштен од Голи Оток, а условот гласел: затвореникот да молчи за островот! Според податоците на челникот на југословенските тајни служби, Алексадар Ранковиќ, до ноември 1952 година, 7.039 бивши информбировци се пуштени од Голи Оток, а само 1.9% од нив биле вратени на Голи Оток до истиот датум - што значи дека речиси 98 отсто од затворениците никогаш не прозбореле за своите искуства од југословенскиот гулаг, дури ни пред своите најблиски. Иако Голи Оток е денес општо место за критика до југословенскиот комунизам и имаме чувство дека таа тема е неопределено долго отворена за критика во Југославија, првиот јавен одглас за Голи Оток (кој официјално постоел помеѓу 1948 и 1987 година, иако острово не примал затвореници со години затворањето) се појавува дури по Зимската олимпијада во Сараево, откако во словенечкото списание Младина во 1987 година излегува текстот на Доброслав Парага кој објавува сведоштво за ужасите на Голи Оток, по што логорот е официјално затворен.

Во Советскиот Сојуз на Солжењицин работите биле драматично покомплексни. Молчењето бил единствениот начин затвореникот да се заштити против садизмот на поредокот, и токму затоа пред Солжењицин и неколкумината што како него јавно зборуваа, малку беше познато за советските гулази. И Хрушчов и Горбачов молчеле кога биле во позиција активно да го сменат системот од највисоката можна точка (како претседатели на Советскиот Сојуз), а проговориле дека и самите биле жртви на советската власт - иако биле на чело на истата! - дури кога самите паднале од власт. По развластувањето, Хрушчов јавно обзнанува дека неговиот син, Леонид, бил жртва на Сталин. Во текот на Втората светска војна, син му паднал во нацистички логор, а бил ослободен од советските трупи. Последователно, како и милиони Совети во германско заробеништво, од режимот на Сталин, бил прогласен за воен непријател (виновен е што се допрел до фашизмот, макар како жртва, тие категории на „допрени до нечистото“ му биле особено сомнителни на параноичниот Сталин). Хрушчов праќал молби на сите страни, па и до Сталин, но Сталин се оглушил. Како што рековме, првото официјално одбивање на сталинизмот е познатиот говор на Хрушчов на 20. Конгрес на Комунистичката партија на Советскиот Сојуз од 1956 година. Говорот бил испратен до КГБ и за него се дебатирало два дена. Но, како што во книгата Мач и штит (1999) пишува поранешниот вработен во советските тајни служби, Васили Митрохин: „Никој не се обиде да го постави прашањето што беше во мислите на сите нас: „Но, каде беше Хрушчов кога сиот овој криминал се случуваше?“.[19] Истото го знаеме и за Горбачов - дури кога паднал од власта Горбачов се почувствувал доволно безбеден јавно да проговори дека и неговото семејство било жртва на репресијата, а дека конкретно членовите на семејството на неговата сопруга Раиса Максимовна биле апсени како кулаци и испраќани по гулази.[20] И двајцата знаеле дека судбините на нивните семејства не се осамени, дека истата судбина ја делеле милиони други, но од местото каде што ја пополнувале Власта, тие молчеле. Како што пишува Солжењицин во Архипелагот Гулаг: „Но, тие молчеа, како да онемеле на островите на Архипелагот“! (стр. 10)

Мојата најдобра пријателка од Москва, родена на крајот на 1970-тите години, честопати ми раскажуваше за своето детство минато на бреговите на Црното Море, каде татко и’, инжењер, е протеран на повеќегодишна принудна работа во работничка колонија во средината на 1980-тите (гуллазите постојат и во времето на Горбачов). Во своите разговори, таа го помнеше своето детство по бесконечните прошетки во местото во кое не се случува ништо и во кое никој не разговара со никого. По распадот на Советскиот Сојуз, татко и’ се врати во родната Москва, но мојата пријателка замина да живее во мал град на Аљаска; таа никогаш не ми објасни, но јас претпоставувам дека таа замина да живее во град чиј пејзаж потсетува на оној од нејзиното детство во работничката колонија. Таа никогаш не го осуди комунизмот, и никогаш за работничката колонија не зборуваше како за гулаг, а на мојата книга против комунизмот гледаше со загриженост и со сомнеж. Таа никогаш не го доживеа своето семејство како жртва на политичките прогони, како што повеќето работници во гулазите никогаш не добија номинален документ дека се политички затвореници. Па сепак кога требаше да го одбере градот во кој ќе живее, таа ја одбра верзијата на градот од своето азилантско детство.

Од каде толкавата немост и мирното прифаќање на злосторствата? Во Архипелагот Гулаг Солжењицин пишува:

„Но истите раце што ни ги ставаа нашите лисици, сега помирливо ги шират дланките ’Не треба!... Не треба да се тревожи минатото!... Кој ќе спомене за минатото, едно око надвор!“ Но поговорката завршува вака: „А кој ќе го заборави, нему двете.“ (стр. 9)

Сведоците на траумите честопати се соочуваат со предупредувањата од нивните роднини и пријатели: „Немој да зборуваш за страдањето, остави ја таа тема, и други луѓе страдаа, ајде да заборавиме...“. Но, кога вака не’ советуваат, што всушност луѓето советуваат? Психолозите на траумата пишуваат дека во историзирањето на траумата постои една „слепа точка“ со која евентуално ќе се соочи секој сведок на злосторствата. Тој/таа или ќе се соочи или со молчењето на публиката (оти што да ви каже човек кој го гледал злосторството што ви се случувало, а сепак молчел, освен сведочењето да му предизвика грижа на совеста?); или пострашно - со цинизмот. За самиот сведок на злосторствата ова значи мачење, но и извесно чувство на одземање. Ако сведокот каже дека траумата е нешто што мене ми се случило, дали со тоа жртвата чувствува дека индивидуалниот настанот станува само дел од нешто многу поголемо, дали со тоа го тривијализира токму своето сингуларно искуство од траумата? Кога зборуваме за масовните историски трауми, ние и не зборуваме за траумите како сингуларен чин, оти читателот и нема начин целосно да ја доживее траумата како што ја доживеал преживеаниот, нема начин да се идентификува со него/неа, што трауматскиот настан го прави настан надвор од дискурзивните практики и од вообичаените комуникациски размени; оттука и уверувањето дека мојата траума може да ја разбере само тој/таа што ја преживејал/а заедно со мене.

Хајден Вајт пишува дека историските трауми од 20-тиот век, заради масовноста на злосторствата, можеби веќе имаат потреба од друг тип претставување. Меѓу другото и затоа што траумите се тривијализирани од масовната поп-култура, па речиси како да се загубени надежите во моќта на раскажувањето за големите злосторства. Додека традиционалните техники на раскажувањето се’ уште можат успешно да се применуваат во раскажувањето на индивидуалните историски трауми, дали тие еднакво може да се применат на колективните злосторства и дали заради нивната масовност, денес се евентуално добри само уште како пародија? Кога летото 2013 година американската водителка на забавни емисии, Челси Хендлер обзнани дека нејзиниот дедо служел како војник во нацистичката армија на Третиот Рајх, таа веднаш излезе и со спротивставената теза, дека другиот дедо бил Евреин и комично предложи да биде третирана како идеалната комбинација што ќе ги помири двете спротивности: едниот дедо ги отплатил гревовите на другиот дедо! Но, дали спротивностите навистина се помируваат на овој начин, и дали тие вака се помируваат кај сите жртви? Дали хуморот помага во залекувањето на индивидуалните трауми? Дали жртвите на едниот дедо ќе најдат утеха во фактот дека другиот дедо бил жртва? И конечно, што сето тоа значи? Тоа значи дека колективната вина што ја предизвикуваат историските трауми во 21-виот век како да најде свое културно „ослободување“ во цинизмот на нашата ера, која дури и Солжењицин го прогласи за патетичен (за тоа ќе зборуваме подолу), дури еден тип инфлација на поимот траума, како самата цивилизација да има потреба рамнодушно да го притиска „копчето на траумата“, но само со цел да ја повторува бесконечната перпетуална потреба од легитимирање дека раната е вградена во цикличноста на самото човештво.

Историчарите на траумата предупредуваат дека траумата е всушност невозможно да се претстави; тоа делумно ја објаснува и фрагментарноста и мешаниот документарно-белетристички жанр на Архипелагот Гулаг, оти како да ја објасниш масовната милионска траума, а истовремено да бидеш дел од некаков кохерентен наративен жанр? Добро е документиран фактот дека додека преживува траума, човек нема чувство дека се наоѓа во настанот. 

 Многу жртви на историските трауми се имаат опишано себеси едвај како набљудувачи на сопствената траума. Суровата траума едноставно не се регистрира преку стандардните механизми за помнењето на минатото, факт добро документиран и во неврологијата.  Затоа, траумата како да стои надвор од поредокот, надвор од репрезентацијата. Во траумата секогаш има едно предоцна (секогаш предоцна го искусуваме интензитетот на траумата), но и едно повторно (траумата одново им се „враќа“ на поранешните жртви, тие одново имаат потреба да се сетат на неа како потреба да го „повторат“ искуството на траумата, за да се вратат „дома“ во своето битие). Во таа смисла треба да се чита изјавата на Жан Лапланш дека: „Секогаш требаат две трауми за да направат траума“. Оваа реченица не е бедна препорака за две трауми, туку филозофско предупредување дека траумата во човека продолжува да дејствува како траума, таа е повторлива и инсистира на себеси како на минатото кое никогаш не било сегашност![21] Толку е интензивна траумата додека ја доживуваш, што неа вистински може да ја доживееш не кога се случува, туку само во доцнење, отпосле, во контемплацијата.

Ако модерната култура е култура на шокот, тогаш постмодерната е култура на траумата, пишува Марк Селцер во текстот Култура на раната (1997). Шокот се однесува на настанот, а траумата се однесува на тоа што следи по настанот.[22] Иако траумата е возбудлива за новата медиумска ера, во која сите се опседнати со културата на страдањето, со фазите на повредите, и во која „траумите се носат како беџ на идентитетот или како моден додаток“,[23] сепак помеѓу траумата сфатена како „моден додаток“ и реалната траума треба да се прави разлика; тоа е разликата помеѓу структурната траума и историската траума; вториот тип трауми имено се однесуваат на низи од настани со контингентна историска причина.[24] 

 Современите студии за траумата во 21 век станаа важни токму заради искуствата од гулазите, од Холокаустот и од феминизмот. Сите три движења пледираат против т.н. „заговор за молчењето“, а за соодветно давањето глас на болните мемории и тие оперираат со два важни концепти: идентитетот на преживеаниот и сведоштвото - токму тоа што Солжењицин прв го направи во Архипелагот Гулаг: да им се даде идентитет на луѓето кои страдале, тој идентитет да се документира во роман, како што тоа го направи Солжењицин, оти тоа е единствениот начин да се врати дигнитетот на жртвата, но и сведоштвото да се сочува од заборавот, со цел „историјата да не се повторува“.

За аспењата во Архипелагот Гулаг Солжењицин пишува:

„Апсењето!!! Треба ли да се рече дека тоа е преломот на сиот ваш живот? Дека тоа директен удар на гром во вас? Дека тоа е со ништо неспоредлив духовен потрес кон кој секој не може да се приспособи и честопати се лизнува во безумност?“ (стр. 15)

Солжењицин зборува за фактот дека апсењето и последователно затворот одеднаш стануваат централното животно искуство на човека. Се’ што си направил и ќе направиш во иднина, секогаш ќе се премерува низ призмата на затворот. Еден обратен пример, што ја посведочува истата идеја за централноста на затворското искуство во нечиј живот е сведоштвото на српскиот сликар Илија Шошкиќ, кој во 1968 во Рим се приклучува на групата италијански маоисти, обединети околу весникот Метрополи на Скалцоне, Негри и Поперно. Во подоцнежните сеќавања, Шошкиќ вели дека не му е криво за ништо од неговата дисидентска работа во Италија, освен за следново: „Понекогаш ми е жал само дека во животот не сум бил осуден на затвор. Така себеси барем би се доживеал како некој и нешто. Вака, не знам што да правам... Не верувам повеќе дека политиката може да донесе промени.“[25] Солжењицин пишува:

„Вселената има толку центри колку што има живи суштества. Секој од нас е центарот на вселената и погледот на свет се крши кога ви велат Уапсен сте! Штом вие сте веќе уапсен - дали уште нешто останува на своето место во овој земјотрес? Но помрачениот мозок нема способност да ја опфати оваа промена на темелите на светот, па најпрефинетите и наједноставните од нас, наспроти целото свое животно искуство, не може да извлечат ништо друго освен: - Јас?? Зошто?!?“ (стр. 15,16).

Се’ до 21-виот век за судбината на милиони луѓе знаеа само милионите луѓе кои ги преживеале камповите и нивните најблиски. Но, тие милиони луѓе молчеа и светот не ја познаваше нивната трагедија. Прв кој го натера светот да ја види трагедијата на советскиот систем е Солжењицин. Неговото сведоштво беше слушнато. Во 2007 година руската телевизија го екранизираше романот Првиот круг во 10 епизоди и секоја епизода имаше рекордна публика од 15 милиони гледачи. Од 2009 година Архипелагот Гулаг се изучува како лектира во средните училишта во Русија, а но листите на највлијателните сто книги на 20-тиот век во светот секогаш се наоѓа и Архипелагот Гулаг. Сепак во последните четири децении статусот на Солжењицин се промени, нешто што суштински ги допира токму трите теми за кои зборувавме во оваа глава: траумата, молкот и денешната цивилизација.



5.
Солжењицин во Харвард
(За човекот кој зборуваше и во името на присутните)


На врвот од неговата слава, во 1974 година, англискиот Тајмс го прогласи Солжењицин за „најпознат човек во западниот свет“, единствен човек кој голорак застана пред застрашувачкиот режим на Советскиот Сојуз и само со силата на својот зборот го тера огромното тело на советската диктатура да клекне на коленици. Деканот на американските дипломати, Џорџ Кенан, Архипелагот Гулаг го нарече: „Најмоќна оптужба против политички режим некогаш подигната во модерното доба.“[26] Но, 40 години подоцна Солжењицин го нема „ѕвездениот статус“ на Запад, каков што го уживаше некогаш. Ериксон пишува дека не само што современите американски студенти не го знаат името на Солжењицин (во едно истражување за него чуле само една четвртина од студентите), туку голем дел од студентите денес зборот гулаг го мешаат со зборот гулаш![27]

Што се случи со Солжењицин од 1970-тите до денес, зошто дел од неговата аура на најзначаен автор на 20-тиот век опадна во следните 40 години? За каков грев Солжењицин беше вторпат жртвуван?

Кога Солжењицин доаѓа во Америка, сите весници му бараат интервјуа, од сите страни добива покани за јавни предавања, но штом еднаш ќе започне да зборува, неговите домаќини се навредени. Солжењицин не е либералот каков што навикнале да гледаат, одеднаш и неговото пишување почнува да им пречи и тврдат дека е здодевен и претенциозен. Два настани го цементираат американското јавното мислење за Солжењицин: неговата изјава од 1972 година дека е религиозен, и многу поважно - неговото познато Харвардското предавање од 1978 години по повод денот кога Харвард му доделува почесен докторат.




Харвардското предавање на Солжењицин го има на Јутјуб, видеото трае еден час. Денот е 8 јуни 1978 година, врнежлив, а стотици од најдобрите и најнадежните американски интелектуалци се во публиката на отворената сцена во кампусот. Големиот интелектуален гигант, облечен како Кастро, со долга брада, на публиката и’ се обраќа на руски, иако е веќе три години во Америка и го одржува својот говор Поделениот свет. Тоа е сцена за помнење. Уште во првите реченици Солжењицин најавува дека неговиот говор е горчлив, но дека е сеедно говор што доаѓа од пријател. Целата публика очекува дека тој ќе даде остра критика на советскиот тоталитаризам и пофалба на западната либерална демократија, но одеднаш Солжењицин започнува да зборува за моралното медиокритетство на публиката пред која стои и таа останува занемена, а универзитетскиот весник на Харвард во 2011 неговото предавање го нарече „грубо изненадување“. 

 Ако го вреднуваме денес, говорот на Солжењицин е, всушност, застарен и според тогашните стандарди за говор. Но, тоа е истовремено внимателно подготвен говор: Солжењицин одбива да перформира циркус само за да ја задоволи  публиката пред која се наоѓа; одбива да жонглира со реторичките украси. Застанува пред харвардската елита како некаков анархон, воскреснат Толстој, зборува во општи флоскули, речиси здодевно, кога одеднаш - и во тоа е неговата сила - среде сета реторика за поделениот свет, наеднаш, изјавува дека американското општество е длабоко болно, дека и покрај силата, и парите, и моќта, и наспрема нив, американското општество го изгубило Бога! Неговиот говор со години подоцна е напаѓан како религиозен, но тој не е суштински религиозен, колку што е морален говор, говор за изгубената битка со хуманоста, за изгубената смисла и за загубената душа на западниот човек. 

 Харвардската елита е приморана цел час да ја слуша дијагнозата за себеси како болно општество од дотогашниот херој и човекот кој бил величан како гигант; ако добро размислат: еден, конечно, смешен гигант со незграпната брада, со несоодветна речиси воена униформа, со ретро имиџот, застанат пред интелектуалните костуми како некаков Дон Кихот од некое друго време, и им вели: вие ја освоивте човечката индивидуалност и се стекнавте со сила, но истовремено „триумфално одмарширавте во болест“ и затоа сте всушност слаби! И тие започнуваат да го мразат!

Ова е моќен, искрен и суров говор, можеби најсуровиот што некој говорник го одржал на Харвард; еден од ретките култни говори на 20-тиот век. Во лулката на гордата академска аристократија што ја води Америка, Солженицин го поставува под прашање нивниот идентитет и вели: Советскиот систем е застрашувачки, но вие немате огледала за да се здогледате себеси, би виделе нешто што нема да ви се допадне. Или со негови зборови: „Западниот свет ја изгуби граѓанската храброст, како целина и поединечно, во секоја земја, секоја влада, секоја политичка партија, и секако во Обединетите Нации. Овој недостаток од храброст е особено видлив помеѓу владеачките групи и интелектуалната елита, создавајќи впечаток за губење на храброста на целото општество“. 

 Тоа е првиот момент кога Солжењицин е исвиркан во Америка, а тој е вознемирен што не го разбираат. Либералите и политичките мислители што дотогаш го прифаќаат безрезерво одеднаш му го вртат грбот, а прифатен е од некој опскурен круг христијански мислители. Солженицин никогаш не тврдел дека не е спиритуален. Напротив во својот говор при примањето на Нобеловата награда, зборува дека постојат два типа уметници: оние што од личното искуство го опишуваат човечкото поведение, и оние што се скромни служители на Бога, документаристи што само ја пренесуваат или убавината или грдотијата на човекот, а самиот се сместува во втората група; и додава дека е невозможно да се пишува, а да не се биде спиритуален патник.

Па сепак, Солжењицин е вторпат сатанизиран, сега не од советската влада, туку од светот кој пред тоа го величаше како херој. По Харвардскиот говор, репутацијата на Солженицин опаѓа, одеднаш е прогласен за ирелевантен, ретрограден, нелиберал, монархист, лудак, библиски дух, подвижен костур со холивудска брада, политички диносаурус... (листата на навреди е голема) и тој станува предмет за потсмев, статус кој конечно се цементира кога во 1994 година се враќа во Русија. Во 1970-тите на Запад беше доживеан како горостас кој прв ја затресе големата империја на советската неправда, и ако и не успеа да ја сруши со сопствени раце, тогаш прв и’ го зададе смртоносниот удар (работата на Роналд Реган, папата Јован Павле Втори и сите останати беше значително полесна потоа), а дваесет години подоцна одеднаш во Русија ппосведочи илјадници луѓе кои во 1990-тите се осмелија да почнат да ги даваат првите јавни сведоштва за преживеаните тортурите на советскиот систем и тие го велеа истото тоа што Солжењицин го пишуваше 20 години порано. Одеднаш во Русија беше виден како борец против советските неправди, еден вид руски Линкол кој прв му стави крај на ропството, а на Запад истовремено целосно се смени неговиот статус и бидејќи не го засака ниту Западот, ниту демократијата, тие му вратија претворајќи го во карикатура.

Кога во 1968 година судот сакаше да го уапси Жан Пол Сартр, францускиот претседател Шарл де Гол ја кажа, денес, легендарната реченица: „Не се апси еден Волтер“. 

 Трагедијата на Солжењицин е дека иако беше човек кој на големите сили им ја кажува вистината за нив самите, тие не сакаа да ја слушнат. Солжењицин немаше таков претседател ниту во Советскиот сојуз, како што подоцна немаше помошник ниту во Америка, помошник кој на останатите би им рекол: „Не се апси еден Солжењицин“ само затоа што ја кажува непријатната вистина за империите. Бидејќи реално, американската верзија на „аспењето“ беше медиумскиот циркус на кој беше изложен, кој во тамошното општество е еднаков на некогашната екс-комуникација, нешто налик на виртуелен гулаг со кој оперира модерниот капитализам. Кога Јозеф Пирс една година пред неговата смрт, патува во Москва за да го интервјуира Солжењицин за неговата книга Солжењицин: Душа во егзил, на прашањето како сака да биде запаметен, тој вели: „Се надевам дека сето што е речено за мене, со што ме навредувале, во текот на децениите, ќе отпадне како исушена кал. Восхитувачки е колку лажги се кажани за мене, повеќе на Запад одошто во Советскиот сојуз. Во Советскиот сојуз имаше пропаганда во еден правец, и секој знаеше дека тоа е само комунистичка пропаганда“.[28]

Доцниот Солжењицин е осуден заради еден генерален порок: неговиот анахронизам. Но, неговиот судир со Западот е помалку анахронизам, а длабока потреба на големите сили да им се зборува вистината за природата на нивното владеење. Солжењицин не ја поднесувал американската материјалистичка култура, како што некогаш не ја поднесувал советската диктатура. Солжењицин на своја кожа го осети оној капиталистички однос кон уметноста, во кој вредноста на зборовите е осудена да се изгуби во морето на реклама и шок, за кои Урсула Ле Гвин пишуваше уште во есејот Сталин во душата (1973):

„Се прашувам дали причината поради која во оваа земја (Америка) го нема Солженицин (и го нема Пастернак, го нема Замјатин, го нема Толстој) е таа што ние и не веруваме дека може да ги имаме. Затоа што не веруваме во стварноста на уметноста.“[29]

Солжењицин умира во 2008 година. По неговиот егзил во Америка во 1970-тите, советската пропаганда успешно го претставува како екстремист; а по неговото враќање во Русија во 1990-тите, американската пропаганда успешно го претставува како антилиберал, човек кој одбива да ја поддржи либералната демократија, не го сака Западот, слободниот пазар и поп-културата, па доцниот Солжењицин е еднакво доживеан како анахрон и во самата пост-советска Русија. Неговото навивање за Русија како алтернатива на западниот потрошувачки свет и неговата поддршка до Путин од последните години на неговиот живот (иронијата на судбината е дека токму Путин е поранешен оперативец на КГБ) е повеќе слабост на стар човек одошто акт на поддржувач на тоталитаризмот, затоа што е темелно неразбирање на неговата животна мисија: критика кон сите – изми.

Солжењицин во сите фази од својот живот и дело останува едно сигурно нешто: гигант во описот и гласноста против фаталните рани на тоталитаризмот во сите негови форми! Солжењицин е свет на храброста да се зборува кога мнозинството молчи. Повеќе од само демократ каков што Западот сакал да види, тој е анархист од калибарот на Толстој. Солжењицин е парадигма најблиска до Толстој на 20-тиот век - и во книжевна и во политичка смисла - неговиот прв вистински наследник. 

 Солжењицин не треба да се чита како исклучиво политички писател, неговиот крик е крик на моралниот пад на човештвото, а неговата сила во неповторливиот талент за морална анализа, прв автор на 20-тиот век кој јасно објасни зошто моралот мора да биде дел од нашите промислувања за политиката.



Јасна Котеска



ЛИТЕРАТУРА:

Adler, Nensi. 2005. Preživeli iz Gulaga, S one strane sovjetskog sistema, Beogradski krug, Beograd.

„Alexander Solzhenitsyn’s Example - and the Heirs Who Failed Him“, in: Economist, 9 August, 2008.

Andrew, Christopher & Mitrokhin, Vasili. 1999. The Sword and the Shield, TheMitrokhin Archive and the Secret History of the KGB, Basic Books, New York.

Applebaum, Anne. 2003. Gulag. A History. Doubleday, Random House.

Conquest, Robert. 1997. “Victims of Stalinism. A Comment”, in: Europe-Asia Studies, Vol. 49, No. 7, 1317-1319.

Conquest, Robert. 2008. The Great Terror. A Reassessment. Oxford University Press.

Courtois, Stephane, Werth Nicolas, Panné Jean-Louis, Paczkowski, Bartošek Karel, Margolin Jean-Louis. 1999. The Black Book of Communism. Crimes, Terror, Repression. Massachusetts: Harvard University Press.

Ericson, E. Edward. 2007. “The Enduring Achievement of Aleksandr Solzhenitsyn”, in: Ave Maria Law Review, August 2007.

Getty, Rittersporn, Zemskov. 1998. “Victims of the Soviet Penal System in the Pre-War Years”, in: American Historical Review, Vol. 98, No. 4.

Hoffman, Eva. 2009. Time. Profile Books, London.

La Faute à Lénine (par Ukraine Europe). (2001). TV channel France 5, February 1, 2004. Magazine Les repères de l’Histoire: “La faute à Lénine” de Daniel Leconte, Débat avec Jean-Jacques Marie et Alexandre Gratchev.

Le Guin, Ursula. 1980. “The Stalin in the Soul”, in: The Language of the Night: Essays on Fantasy and Science Fiction, edited and with introduction by Susan Wood, New York: Perigee.

Marić, Milomir. 1988. Deca komunizma, Mladost, Beograd.

Pearce, Joseph. 2003. “An Interview with Alexander Solzhenitsyn” in: St. Austin Review, No. 2, February 2003.

Rayfield, Donald. 2005. Stalin and His Hangmen, Penguin Books, London, New York.

Roth, S. Michael. 2012. Memory, Trauma, and History. Essays on Living with the Past. New York: Columbia University Press.

Seltzer, Mark. 1997. “Wound Culture: Trauma in the Pathological Public Sphere”. October 102, vol. 80, New York: MIT Prees.

“Solzhenitsyn Flays the West”. 2011. In: Harvard Magazine (April, 2011).

Vlaisavljević, Ugo. 2003. Lepoglava i univerzitet, Ogledi iz političke epistemologije, Centar za interdisciplinarne postdiplomske studije Univerziteta, Sarajevo.

“When Harvard Rejected the Messenger”. 2012. Citizentom.com. 16 July 2012





[1] Hoffman, Eva. 2009. Time. Profile Books, London, p. 113.

[2] „Alexander Solzhenitsyn’s Example - and the Heirs Who Failed Him“, in: Economist, 9 August, 2008.

[3] Getty, Rittersporn, Zemskov. 1998. “Victims of the Soviet Penal System in the Pre-War Years”, in: American Historical Review, Vol. 98, No. 4.

[4] Applebaum, Anne. 2003. Gulag. A History. Doubleday, Random House.

[5] Conquest, Robert. 1997. “Victims of Stalinism. A Comment”, in: Europe-Asia Studies, Vol. 49, No. 7, 1317-1319.

[6] Adler, Nensi. 2005. Preživeli iz Gulaga, S one strane sovjetskog sistema, Beogradski krug, Beograd, 44-47.

[7] Во подновеното издание на книгата, објавена по отворањето на дел од советските архиви, Конквест ги намали проценките на жртвите од советските чистки во однос на изданието од 1968, но не драстично и во изданието од 2008 година наведе дека „жртвениот биланс не е помал од 13 до 15 милиони луѓе“. Види: Conquest, Robert. 2008. The Great Terror. A Reassessment. Oxford University Press.

[8] Adler, Nensi. 2005. Preživeli iz Gulaga, S one strane sovjetskog sistema, Beogradski krug, Beograd, 47.

[9] Според францускиот документарен филм La Faute à Lénine (par Ukraine Europe). (2001). TV channel France 5, February 1, 2004. Magazine Les repères de l’Histoire: “La faute à Lénine” de Daniel Leconte, Débat avec Jean-Jacques Marie et Alexandre Gratchev.

[10] Според францускиот документарен филм La Faute à Lénine (par Ukraine Europe). (2001). TV channel France 5, February 1, 2004. Magazine Les repères de l’Histoire: “La faute à Lénine” de Daniel Leconte, Débat avec Jean-Jacques Marie et Alexandre Gratchev.

[11] Rayfield, Donald. 2005. Stalin and His Hangmen, Penguin Books, London, New York, xxiii.

[12] Vlaisavljević, Ugo. 2003. Lepoglava i univerzitet, Ogledi iz političke epistemologije, Centar za interdisciplinarne postdiplomske studije Univerziteta, Sarajevo, 75.

[13] Rayfield, Donald. 2005. Stalin and His Hangmen, Penguin Books, London, New York, 81.

[14] Courtois, Stephane, Werth Nicolas, Panné Jean-Louis, Paczkowski, Bartošek Karel, Margolin Jean-Louis. 1999. The Black Book of Communism. Crimes, Terror, Repression. Massachusetts: Harvard University Press.

[15] Rayfield, Donald. 2005. Stalin and His Hangmen, Penguin Books, London, New York, xxii.

[16] Nensi Adler. 2005. Preživeli iz Gulaga, S one strane sovjetskog sistema, Beogradski krug, Beograd, 11.

[17] Nensi Adler. 2005. Preživeli iz Gulaga, 22.

[18] Според францускиот документарен филм La Faute à Lénine (par Ukraine Europe). (2001). TV channel France 5, February 1, 2004. Magazine Les repères de l’Histoire: “La faute à Lénine” de Daniel Leconte, Débat avec Jean-Jacques Marie et Alexandre Gratchev.

[19] Andrew, Christopher and Mitrokhin, Vasili. 1999. The Sword and the Shield, TheMitrokhin Archive and the Secret History of the KGB, Basic Books, New York, 3.

[20] Andrew, Christopher and Mitrokhin, Vasili. 1999. The Sword and the Shield, TheMitrokhin Archive and the Secret History of the KGB, стр. 90, fusnota 111.

[21] Seltzer, Mark. 1997. “Wound Culture: Trauma in the Pathological Public Sphere”. October 102, vol. 80, New York: MIT Prees, 8.

[22] Seltzer, Mark. 1997. “Wound Culture: Trauma in the Pathological Public Sphere”, 5.

[23] Seltzer, Mark. 1998. „Serial Killers“, in: Death and Life in America’s Wound Culture. New York and London, Routledge, p. 2.

[24]  Roth, S. Michael. 2012. Memory, Trauma, and History. Essays on Living with the Past. New York: Columbia University Press, p.101.

[25] Marić, Milomir. 1988. Deca komunizma, Mladost, Beograd, 407.

[26] „Alexander Solzhenitsyn’s Example - and the Heirs Who Failed Him“, in: Economist, 9 August, 2008.

[27] Edward, E. Ericson. 2007. „The Enduring Achievement of Aleksandr Solzhenitsyn“, in: Ave Maria Law Review.

[28] Pearce, Joseph. 2003. “An Interview with Alexander Solzhenitsyn” in: St. Austin Review, No. 2, February 2003.

[29] Le Guin, Ursula "The Stalin in the Soul" in: The Language of the Night: Essays on Fantasy and Science Fiction, edited and with introduction by Susan Wood (New York: Perigee, 1980), 215.

 

Post a Comment