Jasna Koteska - Book Collection

Јасна Котеска: Санитарна енигма (Темплум, Скопје, 2006)
ISBN 9989-902-87-9

ВТОРА ГЛАВА

1. САНИТАРНА ЕРА?










Пиј кафе колку што сакаш, затоа што веќе е декофеинизирано.
Славој Жижек










ШЕФ И РЕВОЛУЦИОНЕР



1. Хајдегер пишува дека "точно изворната задача на филозофијата е да усложни, да го оптовари тука-битието (кое тогаш станува историско)". Ако отежнувањето е услов да се ослободат генеричките процедури не во рамките на нивната сопствена мисла, туку во, за нив, припаѓачката историчност, тогаш санитарноста од оваа книга не ја погаѓа димензијата на нашата епоха претерувајќи ја како санитарна епоха, или на нашиот живот во оваа епоха дефинирајќи го како санитарен, туку овозможува пат за историско ситуирање на едно интимно чувство, дека по сите историски искуства од 20 век, во новиот век имаме тенденција да ја исчистиме цивилизацијата од сите вишоци третирајќи ги како валканици и обратно од сите валканици третирајќи ги како вишоци.

Крахот на извесни движења (битништвото, хипи-движењето) кои го обележаа минатиот век и подемот на други (корпорацискиот стил, глобализацијата) ја посведочуваат моќта на чистото и покажуваат дека отежнатото третирање на санитарноста може да н# доведе до извесна вистина за нашата епоха во нашето историско време.
Ние имаме амбивалентен однос по многу територијални прашања, врзани за феномените на ред и неред. Многу од нас, може целосно да се согласат со теориските постулати на глобализацијата како зајакнување на човештвото, претворање на сите луѓе во една единствена, рамноправна глобална сила, која веќе не се разјадува со меѓусебни војни и конфликти, туку се стреми да стане етичка формација, ѕвездена сила, која ќе ги истражи просторот и времето и ќе го хуманизира космосот. Но, зошто тогаш сите визии за глобалниот живот, “Храбар, нов свет” на Хаксли, “Ние” на Земјатин, “1984” на Орвел, кога зборуваат за унифициран и нормиран свет, свет на ултимативен ред, ја опишуваат чистотата како стерилност, хигиенска несетилност и контрапункт на нашето сопствено доживување на човештвото? Не станува збор само за нивелирањето на културните разлики, туку и за исчистувањето на различностите, на културните валканици и племенската смрдливост, станува збор за изгонувањето на (културно, а со тоа и физички) нечистото од нашите животи. И за воведувањето ултимативна, погубна Орвеловска чистота. Територијата на чистото, очигледно е лесно манипулирана територија, територија на секогаш веќе однапред инаугуриран посед. Чистото секогаш има газда, кој го стопанисува. Чистото потребува економи кои ќе го работат, и тоа е секогаш веќе домен на економијата на субјектите.
Затоа е интересен тој газда, носител на доцниот капитализам како епоха на краток спој, истовременост на опозити кои ја блокираат акцијата и доказ дека го живееме времето во кое победи суштинската неможност од револуција. Во германско-австрискиот филм “Едукатори” (2004) на Ханс Веингартнер главните протагонисти Петар, Џули и Јан имаат по дваесетина години. Џули работи како келнерка за да отплати повеќе од 90.000 евра откако во сообраќајка му ја уништила колата на еден бизнисмен кој заработува 3.4 милиони евра годишно. Додека исплатената отштета него нема да го направи побогат, таа мора осум години да работи само за да го отплати долгот. Ова е уште една потврда за Петар и Јан да сметаат дека капитализмот е темелно неправеден. Тие отпочнуваат политичка акција која се состои од едноставно сценарио чија порака е опомената. Влегуваат во куќите на богатите луѓе во нивно отсуство, го разместуваат намештајот, не земаат ништо со себе, оставаат порака “Вие имате премногу пари”, се потпишуваат како “Едукатори” и си заминуваат во надеж дека засекогаш ја разнишале сигурноста на богатите. Постои ли можност овие индивидуални акции да се оснажат во идеологија или во движење со кое ќе се постигне поправедна етика од онаа на доцниот капитализам? Тие го киднапираат бизнисменот и го носат во изолирана куќа на Алпите, а ние добиваме одговор дека денес субверзијата е формално исцрпена од истиот систем што ја произведува, затоа што системот научил како да ја инкорпорира за да биде посилен. Додека го држат во изолација на Аплите, дебелата капиталистичка свиња се разоткрива пред Петар, Џули и Јан како некогашен предводник на студентската револуција во ’68 година, наместо граѓанскиот брак тој некогаш ги испробал еротските алтернативи надвор од матрицата на моногамниот пар, наместо корпорациска хигиена, тој уживал во комуналната валкана алтернатива, на пр. дувал трева и слично. Проблемот настанува на точката на која тие не можат веќе суштински да го мразат. Тој е доволно сличен на нив, или бил, а тие утре ќе бидат слични на него, или веќе се.
Ако е парализирана можноста да го мразам шефот, а со неа и можноста од акција, добиваме живот налик на сон. Фројд во "Толкување на соништата" вели дека за сонот е карактеристично да го игнорира “не”; во сонот еден термин да ја искажува едната ствар и истовремено нејзината спротивност. Дали не е денешната ера ваква варијанта на сон (кошмар) во живо? Тоа е состојба во која големото и малото се кажува на ист начин, тоа е јазик во кој разликувањето нема никаква смисла, а акцијата не може да постои бидејќи не постои димензијата. Ова е ера во која да го парафразираме, но во обратна насока, Емил Бенвенист: ако Едиповиот комплекс е нераздвоен дел од опшетството, тогаш е дозволена варијантата: Едип слободен да се ожени со својата мајка. Корпорацискиот шеф бил револуционер или ќе биде, што е суштинска парализа на системот или негов внатрешен отпор. Во еден момент, идеологот на Едукаторите, Јан, му вели на бизнисменот нешто отприлика вака: “Бројот на ментално пореметени луѓе е во пораст, тие се множат секојдневно, нема да можете уште долго да ги држите на антидепресиви.” Иако филмот не се развива во оваа насока, оваа линија е потенцијален одговор за идеолошката странпатица на доцниот капитализам. Ако сите ресурси за идеолошка револуција се затворени од системот кој нараснал доволно за да ги јаде своите идеолошки маргини, тогаш револуцијата може да биде на пр. биолошка. Оние кои се идеолошки криминализирани, а се само биолошки различни, може да бидат “новата раса” и оттука за нив нема да важат законите на идеолошката размена. На пример.
Перверзијата на денешната работна етика, според Славој Жижек, се состои во замената на некогашниот авторитарен газда со шеф – пријател. Ако е некој во исто време шеф и пријател, тогаш во која форма подредениот би го изразил својот можен отпор? Денешниот хедонизам Жижек го толкува како комбинација на задоволството со задршката, како “еден вид псеудо-Хегеловска моментна истовременост на опозити: акцијата и реакцијата треба да се истовремени, самата работа која предизвикува штета, треба да биде веќе медицината.”

2. Истовременоста на опозити, светот без темелни опозити кој го живееме, има две важни консеквенци по нашето доба.

1. Намалување на просторот за акција, или дури неможност од акција. Таа парализа е ефект од силните контрадикции и кратки споеви, првпат јасно опишани во прозата на Достоевски (читање на Евангелието во бордел), а кои доживуваат кулминација кај вистинскиот идеен опишувач на нашата ера, Семјуел Бекет. Ако секој се наоѓа и на полето на пријателот и на полето на непријателот одеднаш, тогаш заедничкиот производ на овој спој е блокада на секоја акција. Една абјектна слика преземена од Кристева е сликата на пријател кој ти се смешка и држи нож зад грбот. Тоа е слично на класниот парадокс од филмот: дебела капиталистичка свиња е/била поголем револуционер од револуционерот. Низ призмата на санитарноста, ова значи дека истовременоста на опозити не само што не ја намалува тензијата на санитарноста, туку напротив директно ја шири темата на санитарноста и (како што тоа го прави Кристева) неа ја воведува во доменот на моралот.

2. Парадоксално приземјување на истовременоста во просторот на чистото. Би очекувале дека истовременоста на опозити (како нијанси, радикализирани до своите опозити) најмалку ќе ги посведочува полиња и на чисто и на валкано, а дека нивната истовременост ќе биде (само) еден нов цивилизациски феномен на чисто-валканост во која се губат границите. Но, истовременоста на опозити, обратно од очекуваното, на мета-ниво работи како помагач и градител исклучиво на чистотата на денешниот корпорациски свет, како што блокадата на индивидуалните акции, произведува поредок исчистен од вишоците различност.

Постојат многу варијанти на нарацијата од “Едукатори” со кои се илустрира оваа културна дијагноза.

Еве една од нив во редицата сцени од брилијантниот роман “Кралска крв” (1947) на Луис Синклер. Нил и Веста Кингсблад се стрплива брачна двојка, тие се сакаат, верни им се на своите пријатели, спортот, децата, активни во организирањето локални активности. Тие ја разубавуваат собата на нивната црна помошничка Белфрид; за нејзината спална соба купуваат радио и модерен кревет, за нејзината бања четка за масирање. Веста Кингсблад ја брани нивната црна помошничка наспроти “белите шмизли”, таа е на страна на угнетените и смета дека не е лесно сиот ден да се поминува во туѓа кујна во смрдеа од маст и зелка. Тие не сакаат никого да мразат, но нивната црна помошничка им пречи во куќата, не знаат каде оди во слободно време, дали се занимава со магија, дали припаѓа на црнечката левичарска банда која има намера да им ја одземе куќата; во нејзината соба се чувствуваат како во проколната дупка, како секој миг да ќе излезе некој од под креветот и ќе почне да коле. Нил Кингсблад смета дека е добро што нема дискриминација, дека црнецот е исто толку добар како и ние и дека има еднакви права да стане претседател на Соединетите Американски Држави, но еден лекар го убедувал дека е докажано оти црнците имаат капацитет на мозокот помал од нашиот и дека рабовите на нивниот череп сраснуваат порано, така што дури и кога добро ќе почнат на училиште, тие многу брзо престануваат да растат и така остатокот од животот го поминуваат во безделничарење, па ако тоа не е инфериорност. Нејзината соба, толку слатка кога & ја доделиле на користење, сега има кревет кој никогаш не е наместен, а по него има расфрлани чевли, облека со розови врвки и филмски списанија, перницата & е поцрнета од маста за коса. Тие не ги мразат Италијанците ниту Германците, но ја мразат Белфрид.

Оваа бихевиористичка нарација директно посведочува дека денешниот систем се брани од вишокот субверзија преку идеолошко голтање на маргините од кои му се заканува опасност. Газдата има знаење за идеолошките маргини, тој е освестен, тој е дури револуционерен, и колку повеќе знае, тој толку повеќе го контролира можниот отпор од маргината. Истовременоста на опозити, со други зборови, наместо да н# води во дозвола од разновидност, парадоксално придонесува за бришење на различноста.

Светот без темелни опозити стана суштински услов за подемот на современиот расизам. За да има расизам не треба да има пар пријател-непријател. Со непријателот отворам борба. Расизам има каде што има некој сличен и минимум различен од мене, тоест истовремен и токму истовременоста на двете во едно го раѓа расизмот. Во основата на овој современ расизам е санитарната стигма, ритуалната чистота. Таа е суштинска за дефинирање на епохата на доцната постмодерна како санитарна, и за нашето живеење во оваа епоха како живеење на тензијата на санитарноста, но и за санитарниот расизам како централно име за нашата ера.



САПУН И ФАШИЗАМ


1.
“Сапун: мерило на цивилизацијата. Правам и продавам сапуни.” - вели Тајлер Дарден од култниот филм “Боречки клуб” (Фигхт Цлуб) (1999) на Дејвид Финчер.

На филмските плакати со кои беше рекламиран овој филм Бред Пит кој го игра Тајлер Дарден држи сапун на кој е испишана пораката “Боречки клуб”. Се поставува прашањето каков е боречкиот клуб произлезен од сапунот? Каква е воопшто врската помеѓу чистотата и борбата, во крајна линија револуцијата? Има ли места за таква револуција произлезена од и поради сапунот? Нараторот, кој го среќава своето алтер-его Тајлер Дарден во авион, работи во фирма која профитира од парите изгубени во судски тужби за сообраќајки, значи својот свет го гради од потенцијалните безимени трупови што носат профит. Својата животна смисла и мисија ја дефинира преку идентитетните пакети што му ги нуди пазарот: “Се прашував каков тип сет за ручање ме дефинира како личност?” Нараторот порано читал порнографија, сега логично чита потрошувачки каталози за мебел од Икеа. Ги избира предметите со привидна несовршеност, тањирите со меурчиња, за да сведочат дека зад унифицирниот произведувач на мебел стои простиот, чесен, несовршен човек. Треба да се обрне внимание на тоа глобално придвижување на потрошувачките интереси и обратно на корпорациските интереси кои го предизвикуваат чувството на потреба кај потрошувачите: од хистеричниот интерес за кујната и готвењето “во живо” (како тоа другите готват) на ТВ емисии и канали, преку интериерот до порнографијата и назад по истиот редослед. Ако смртта е скриена зад невидливите бројки во корпорацискиот свет, ако производителот е невидлив за купувачот, валканицата за животот, ако храната е скриена во пакувања за еднократна употреба, ако врвното пријателство е разговорот во авион; ако автентичната болка се открива само на анонимните групни сеанси; ако потрошувачкото општество паразитира на туѓото страдање; ако потрагата по смислата на животот се сведува на туризам - тогаш пораката за борба испишана на сапунот е порака дека нешто не е во ред со самата идеја за криење, пред с# криењето на она што се перцепира како валкано.

Сапунот на Тајлер Дарден кај Финчер е една од најтемелните метафори што нашето доба ги измисли за самото себе од аспект на санитарноста. Тајлер Дарден краде сало од клиниките за липосукција и од него произведува сапун. Средството што чисти е произведено од нечистиот и непожелниот вишок од најбогатите задници на светот, кои повторно ги купуваат сопствените телесни исцедоци за сопствено чистење. Отфрленото сало се враќа како прочистувачки фактор, што не е само класна реплика на Марксовиот вишок на вредноста (кој наместо да исчезне се враќа како новорегулирачка капиталистичка и санитарна вредност), туку и етничка, расна и расистичка реплика.

Со отварањето на архивите на нацизмот, стана евидентен еден морничав проект на нацистите -фабрики за произведување сапун од човечки тела, што го прави сапунот од “Боречкиот клуб” на Финчер метанаратив што обединува повеќе историски линии, особено оние кои модерната цивилизација сака, налик на вишокот сало и вишокот вредност, да ги скрие од својата историска меморија, но и мисла.

Летото 2005 година се појави агенциската вест дека од салото на италијанскиот премиер Силвио Берлускони е изработен сапун. Швајцарскиот уметник Џани Моти по тајни канали го набавил салото од елитната клиника за пластична хиругргија во Лугано, Швајцарија, каде Берлускони правел затегање на лицето и липосукција. “Салото беше како желе и ужасно смрдеше”. Сапунот “Чисти раце” го изложил во галерија во Базел и го коментирал како своја реакција на корупцијата и на десничарските структури во италијанската влада на Берлускони. Има многу причини уметничките проекти како овој (а веруваме, ќе се јавуваат уште во текот на оваа деценија), да ги читаме преку нивните заеднички именители со историските и политичките чинители. Тие ќе целат да ја потенцираат врската меѓу демонските, грозоморни, налудничави програми на радикалната десница (проектите за чист свет) наспроти бизарноста на свинското потекло на сапунот; метафората за политичарот како свиња и за свињата како (уште една, попатна) жртва на олтарот на чистото.


2.
Филозофијата, очигледно, с# уште не може да го мисли нацизмот, затоа што како што вели Бадју, тој направи филозофијата да “го смести невозможното во рамките на сопствената мисла”, поточно “мислата толку ужасно ја испразни од самата себе, од смислата на тоа да се мисли”. Ова е важно затоа што и извесни потези на мислата и делото можат во едно историско време да станат извесна мисловна валканица, која затоа што не може да биде мислена, одново симболично ги усмртува оние што се жртви на таа мисловна валканица. По повод таа неможност на мислата да се носи со нацизмот, Бадју предлага една епистемолошка отстапница, а тоа е признавањето дека филозофијата не може да се занимава со со нацизмот, (значи: отстапница дека филозофијата не е можна во сите времиња и не е можна под секакви услови), но дека може да продолжи, тоест да направи чекор понатаму на линијата на мисла според која Евреите се одредени како претставници на човештвото, и токму затоа жртвувани од страна на нивните мачители. Ќе се навратиме на оваа продолжување на мислата, но за момент да погледнеме една сличност што тука се отвора – имено, идеологијата што ја движи нарацијата во “Боречкиот клуб” во извесна смисла треба да се смета за реплика на Хитлеровата идеја за сапун кој ќе биде произведен од “нечистото” население, иако во филмот единствената традиција на која Тајлер Дарден директно се повикува е традиција на античките луѓе кои облеката ја переле на одредени места од реката, точно под ридовите каде што биле принесувани човечките жртви. Година по година, маснотијата од спалуваните тела во комбинација со дождот и калта ослободувала сапун. “Првиот сапун е направен од правта на хероите”- вели Тајлер Дарден.

Проблемот со гестот на жртвувањето на кој тој се повикува е дека не само новата историја, туку и постарата, најчесто познава жртва која не е херојска, туку која едноставно речено, го “попушила”, како превод на цивилизациската парадигма што за нашето доба ја предлага италијанскиот филозоф Џорџо Агамбен -парадигмата на хомо сацер.

Овој термин потекнува од античкото римско право и значи човечко битие кое може да биде ритуално жртвувано, кое може да биде убиено без да се сноси кривица за убиството. За Агамбен оваа парадигма е централна за нашата ера, ера во која демократијата чудно наоѓа свој континуитет во тоталитаризмот. Со хомо сацер како парадигма, Агамен ги доведува во врска затворениците во американската база Гвантанамо беј на Куба (формирана како складиште на непожелните терористи, каде надвор од каква било правна регулатива тие може да бидат третирани како ѓубре на светот, а с# заедно како дел од американската борба против тероризмот по нападот на Светскиот трговски центар во 2001) и затворениците во нацистичките кампови, бидејќи и двата субјекти од законска гледна точка имаат ист статус, то ест тие немаат статус на затвореници во војна, туку се просто без каков било статус. Ако немаат законски статус, тогаш немаат законско постоење, како и нацистичките затвореници и тие се денационализирани, одземени им се сите права на граѓани и се избришани како правни субјекти. Легионите што ги создава Тајлер Дарден како политичко-терористичка секта, со основна идеја да бидат театар за масовно уништување, во основата содржат ваков гест на жртвувањето на ентитетот хомо сацер. Тој проект не е ослободување од унифицираната чистота (преку сапунот се произведува експлозив кој треба да го исчисти светот од решенијата на сапунот), туку е нарација најблиска до корпорациската чистота. Сапунот (како мерило за цивилизацијата) во овој проект се сфаќа како алка во ланецот на самораспаѓачката органска материја (мртво сало- сапун-експлозив- мртво сало) што ќе го самозатвори кругот на композитен куп и за кој легионарите споделуваат заедничка мантра: “Ние сме секогаш распеано, секогаш разиграно ѓубре на светот”. Во тоа гестот на туѓото жртвување станува најблизок до манипулативниот гест на корпорацискиот свет, одново перверзното профитирање од чистота на светот.



САНИТАРНОСТ КАКО ИДЕНТИТЕТНА КАТЕГОРИЈА



1.
Но, како што рековме, продолжувањето на мислата е нужно, и поради блокадата на можноста за отпор во денешниот свет и поради перверзната корпорациско-фашистичка логика кај отпорот, кој ако се појави, го има истото лице како и поредокот. Каде значи тоа продолжување на мислата треба да оди?

Предлагаме една двокомпонентна мисловна линија, што во својата крајна инстанца има цел да воспостави нова идентитетна категорија – санитарноста како централна за тематизирање на субјектот на денешницата.

1. Вишокот во денешниот свет е комплексен, тој е:

а) вишок на капиталистичка вредност,

б) телесен вишок (сало) наспроти претпоставениот модел на пожелна корпореална димензија, струк, телесна тежина,

в) вишок филозофска смисла/бесмисла кој мора да биде ритуално жртвуван за филозофијата да може да остане во своите дискурзивни граници,

г) вишок како расистичка позиција, нацистичка премиса за чистење на вишокот “нечисто” население,

д) вишок како имаголошки поглед на самиот работен чин – ние темелно се срамиме и од сопствената и од туѓата работа (и физичка и интелектуална): кујните се изолирани од рестораните, најтрудољубивите студенти пред своите колеги се снебиваат од чинот на долготрајното учење, професорите во своите кабинети прават с# само не стекнуваат знаења, однесувајќи се небаре знаењето што треба да го продуцираат се самопродуцира во некое друго време и простор независно од нив и од очите на можните набљудувачи, непријатно ни е ако некој чисти во собата во која сме, најопшто работата во нашата ера стана колективен срам, работното место е непристојност која мора да се држи далеку од јавноста. ;

ѓ) храната како вишок (анорексијата, на пр., е потврда за претворање на храната во трендовски вишок; оваа нова болест, исто така, е удар против вишокот семејни обреди, неделни ручеци, полнењето на храната и полнењето со храна),

е) вишокот сексуалност (ова е ера на жанровски легитимитет на порнографијата и сексуализација на сите аспекти на животот и културата што е феномен кој стои наспроти рапидното отсуство и губење на сексуалноста од интимното себечувстување на човекот),

ж) пријателството, роднинството, сојузништвото како непожелен вишок блискост во корпорацискиот свет,

з) болката и страдањето како вишок емоција во поредокот, и слично.

2. Создавање концептуална алатка која ќе објасни во име на која системска логика на Поредокот се конструираат овие вишоци (кои треба да ги третираме и како обратната страна на креирањето недостатоци). Таа концептуална алатка е токму санитарноста, затоа што таа единствено се занимава со исчистување на вишокот. Проблемот со чистото само е навидум материјален, предметен проблем. Тој е генерички заснован, но откако ќе се сфати неговата логика мора да биде поставен и како културолошко-политички апарат кој прави лавовска услуга на самоопстојувачките системи што креираат логика на вишок.

Предлагаме санитарноста во нашето доба да добие статус на идентитетна категорија (заедно со расата, етносот, родот, класата, сексуалноста…), бидејќи е една од најважните идентификациони и маркациони линии на субјектот.