Jasna Koteska - Book Collection

Хумор


Извадок од „КОМУНИСТИЧКА ИНТИМА“ на Јасна Котеска, Темплум, Скопје, Скопје, 2008, 436страници, ISBN 978-9989-189-41-8


Кога во една телевизиска емисија зборував за досието на татко ми, еден од гостите во паузата за реклами ми рече дека и тој лично имал комунистичко досие, како и татко ми, но што направил со досието? Ништо. Кога го прочитал, одлучил да се смее, оти досието не треба да се сфати сериозно.

Хуморот ја дава на показ втората сличност помеѓу комунизмот и паланката. Кога во паланката човек ќе добие прекар, тој треба да му се смее на својот прекар со истата сила со која се смеат и тие што му го смислиле прекарот, затоа што ако човек уште и не се смее, дури тогаш потврдува дека е објект на паланката, а тој мора бесконечно да остане во игра. Затоа единствената смеа во паланката е саркастичната смеа, таа никогаш не може да се јави како слободна смеа. Слично е со комунизмот. Еве пример за виц за комунистичките логори. Еден логораш му вели на другиот. Добив 10 години, а ти? Јас добив 15. За што доби 15? За ништо. Слушај, - му одговара првиот - ако сакаш да бидеме пријатели, мора да бидеме искрени еден со друг. За да добиеш 15 години мора да си направил нешто. 10 години е казната за ништото.“

Очајот од грубоста на системот се премавнува со сарказам, истовремено човек се става и на позицијата на жртва, но и на позицијата на „вклучен во играта“, дури и некаква номенклатура. Гледаш во своето досие, но тоа не ти раѓа револт, туку смеа. Така не признаваш дека постои разлика помеѓу тебе и нив, се спасуваш со итрината на изборот. Избираш да бидеш итар, да „заклучиш“дека системот и не бил толку страшен! Парадоксот, меѓутоа, е дека изборот да бидеш итар и да се смееш на системот не е твој, тој избор е веќе направен. Системот е така конструиран што со смеата ти само го доусогласуваш своето место во системот, подобро се сместуваш, повеќе го одобруваш, повеќе се вклопуваш. Паланката е театар на прекари, прекарите се даваат за да предизвикуваат потсмев. За да кажеме дека во животот нема суштинска трагичност, се’ е некаква форма на хумор. Се игра театар, парадоксално, за да се оневозможува токму трагедијата. Играјте се себеси за никогаш да не се случи вистинската емоција. Ако се глумиш себеси, ти си секогаш веќе одроден од точката на вистинската болка, стануваш привид на себеси, ништо не те боли. Комунизмот, исто така, ги претвора луѓето во актери. Кога се актери на самите себеси, тие се одвоени од своето битие. Одвоени се со цел ништо да не ги боли. Комунизмот ја сака рационалноста, разумот е средство против трагизмот, против метафизичкиот немир. „Трагедијата е за будали“, само будалите може да бидат измамени, кај комунистот се’ е рационално. Комунистот ја брка егзистенцијата и се надмудрува со неа. Човекот во комунизмот, така, станува вештачки човек, човек надвор од трагизмот. Нема лице, туку маска, а маската ништо не ја боли.

Сепак, хуморот има комплексна вредност - ако кажеш: „не го сакам комунизмот“, таа ригидна реченица ги разбркува оние што се’ уште би можеле да почувствуваат некаква емпатија. Со хуморот полесно ќе ги натераш луѓето да направат ре-апропријација на своите некогашни искуства. Дали затоа најдобрите филмови против нацизмот, на Ернст Лубич, на Чарли Чаплин и на Роберто Бењини, беа хумористичните? Комунизмот, исто како и нацизмот, ги доби своите најсакани портрети во хумористичните филмови - прв кај нас беше „Тито и јас“ (1992) на Горан Марковиќ, саркастичен опис на култот кон Тито преку очите на 10-годишниот Зоран, а во светски рамки, топлиот „Збогум Ленин“ (2003), еден од првите источно-германски филмови што не ја портретираше жртвената страна на комунизамот, кој носталгијата ја врати како голема тема во поп-културата (првите големи светски хит-филмови за комунизмот дојдоа од Германија, но нив ги правеа режисери од Западен Берлин). Пред „Збогум Ленин“, друг таков филм беше наивниот „Sonnenallee“ (1999) на Хаусман, филм во кој 17-годишниот Миша слуша забранета рок-музика, оди по забави и се мачи да ја освои Мирјам која се забавува со момче од Западен Берлин.

Меѓутоа, овде има уште нешто. Германскиот неделник „Шпигл“ го критикуваше „Sonnenallee“ дека дава идилична и лажна слика за животот во ДДР. Слично пишуваше Славој Жижек за потретот на нацизмот во „Животот е прекрасен“ (1997) на Бењини. Во филмот на Бењини, таткото и синот се затвореници во нацистичкиот логор на смртта и таткото започнува да гради имагинарен свет за да го заштити своето дете од ужасите на реалноста. Пораката на Бењини беше дека невиниот хумор може да го победи радикалното зло. Што не е точно. Што имаше добро кај таткото на Бењини? Зад учтивата маска, таткото го криеше до бесконечност бруталниот поредок, не давајќи му на детето да порасне. „Вистинскиот ужас за детето би било да има психотичен татко како Бењини“, напиша Жижек. Со својата заштитничка маска тој татко не ги чува децата од садизмот на светот. Тој само ја навлекува маската со која, од децата, го крие вишокот садистичко уживање, вграден во патријархатот. Репрезентацијата на татковците во 20 век ја постигна својата „политичка“ цел, а тоа беше - тотална парализа на отпорот и тука навистина лежи една од темелните лекции на психоанализата. Таткото на Бењини градеше свет на лажна утеха, измислен свет со кој се кријат катастрофалните сексуални, политички и семејни односи во двете најголеми жртвени идеологии на 20 век, комунизмот и нацизмот, додека нивното секојдневие се радикализира до ужасен садизам, најлошата варијанта е да се облече маската на привидно отсуство на траума и неа да им се пласира на децата. Политичката лекција е - точно обратната. Родителите мора на своите деца да им кажат каде лежи бруталноста на поредокот, мора да ја преземат одговорноста со која ќе им помогнат на своите деца да видат каде лежи политичкото зло, а со тоа и каде се потенцијалите за отпор.

Главниот аргумент на заговарачите на црниот хумор е дека ако премногу сериозно го сфатиш комунизмот – зарем со тоа не му ја даваш чудовишната сила што тој систем, конечно, и ја немал? (Како божем, бројката од 100 милиони жртви да не е доволно чудовишна. И таа секако не е, комунизмот секогаш можел и подобро). Но затоа, „Шпигл“ беше во право дека хуморот најчесто се користи како патерица за инфантилноста и за правењето „блесав“ пред садизмот на светот. Од психоанализата знаеме дека повторувањето на една тема, на пример, комунистичката, не е одлука, кога се враќаш на некоја тема тоа го правиш повеќе од принуда, на принцип на трауматска невроза. Кога луѓето отвораат една тема со хумор, тие ја отвораат само за да го извадат она место што останало цензурирано. Тоа делумно може да важи и за самиот хумор. Колку годе саркастично да се смееле граѓаните на комунизмот против својот систем, факт е дека комунизмот секогаш некако испаѓал покрвав одошто тие можеле да постигнат.

Комунизмот не ги сакал вицовите - во времето на Сталин околу 200.000 луѓе биле затворени поради кажување вицови, но хуморот се чувал како оружје за себеси. Во писмо до Кугелман од 1867, Маркс пишува: „Единствената политика до која сега треба да се држиме е молчењето, додека не проговорат нашите непријатели. Штом тие ќе проговорат..., тогаш треба да се прават евтини вицови“. Политиката на вицови против непријателите покажува дека хуморот никогаш не е наивен. Тоа важи и за хуморот потоа – по распаѓањето на комунизмот, првите вистински симпатии се јавија во форма на смешни портрети за комунизмот. Комунизмот станува посакувано добро само затоа што (за моментот) е веќе мртов. Кога денес еден човек се сеќава на комунизмот со хумор, тој делумно го ослободува она место што таму било цензурирано, местото на самата смеа, прави замена на некогашниот сарказам со капиталистичката смеа, која исто така не е наивна – таа смеа, денес, е диригирана од капиталистичкото заработување од носталгијата по комунизмот. Капитализмот инсталира роботи што се смеат на ситкоми со цел да ја дресира публиката, и иако смеата наивно ја сметаме за некаков „земјотрес“ во поредокот, кога ќе се измешаат означителите (кога некој професор ќе прдне на час, тоа е смешно затоа што таму се случува некакво ослободување на означителните ланци), но работата е дека капитализмот не е воопшто наивен кога го користи хуморот, како што не бил ни Маркс – смеата е моќно оружје и каде што може смеата редовно се инструментализира.