Senka Anastasova (2008) Clean Dana's Hysteria. Review of Sanitary Enigma
Senka Anastasova
Clean Dana's Hysteria. Towards Jasna Koteska Sanitary Enigma, Templum, Skopje, 2006
Published in:
Identities, Journal for Politics, Gender and Culture, Volume 7, No.1/2, Winter 2009
2008
Сенка Анастасова
ХИСТЕРИЈАТА НА ЧИСТАТА ДАНА
(Кон Санитарна енигма од Јасна Котеска)
Во првата деценија од овој век, на македонската книжевна сцена се јавуваат неколку авторски имиња кои со својот теориски дискурс и истражувачки теми на интерес го ,,минираат“ досегашниот тек и поредокот на метатекстуалноста, сфатена во широк спектар на нашиот јавен културен контекст. Една од тие авторки е Јасна Котеска чијашто истражувачка работа се фокусира врз повеќе дисциплини на интерес како што се женското писмо, теориската психоанализа, книжевната теорија, родовите студии. Санитарна енигма (2006) е нејзина трета теориска книга во издание на Темплум. Оваа студија претставува сериозно суштествено размислување за маргинализираниот феномен на чистото и нечистото, внимателно исчитано низ психоаналитичката теорија на З. Фројд и Јулија Кр(и)стева. Во оваа книга Јасна Котеска, при преиспитувањето на културното и субјективно себеискуство, (речиси постојано неочекувано) ,,фрла“ в лице кутии со моќни тези, контра тези, аргументи, асоцијации и прецизни поентирања кои, на неколку пати во текот на истражувањето, го пресвртуваат текот на анализата – во создавање лична физиономија на оваа авторка. Да се даде (одново) простор на З. Фројд во овие години на овој век, значи да се преземе ризикот книгата да заврши како омаж за тезите што Фројд уверено ги поставил. Но, Јасна Котеска го прифаќа рингот да ги ,,раскопа“ веќе етаблираните категоризации од доменот на психоанализата и, во широк опсег, да ја поттурне санитарноста - од ,,срамното“, ниско културно ниво – кон еден поширок општествен и културолошки феномен на интерпретација, а со тоа, повторно да укаже на генеричката семантика за почетоците на субјективноста. Јасна Котеска со оваа книга успешно ја ревидира теоријата за санитаризацијата, притоа кодифицирајќи една ,,своја“, ,,сопствена“ терминологија, која во исто време станува препознатлива и убедлива за пошироко легитимните еписемолошки прототипи во македонската наука за книжевноста. Ваквата интонација на оваа научна студија отвора свежа врата за компетентно, сериозно, учено и, во исто време, ,,вертикално“ читање на академските книги, со висок праг на толеранција за ,,високата“ наука и секојдневното искуство.
Да пишувам за оваа книга произлегува поради тоа што таа се наметнува некаприциозно со нејзиниот лагоден тек на читливоста, обидувајќи се, во извесна смисла, преку проблемот на санитарноста, да го разобличи пасивното потрошувачко општество, за коешто сме сведоци дека, во ова доба, ,,весело“ (си) паратизира за сметка на туѓото страдање. Овој момент ќе ми биде интерпретативно значаен во овој есеј. Притоа, во овој есеј, нема да ми биде целта да ги коментирам психоаналитичките методи (сами по себе) во однос санитарноста, ниту почетоците и основите на субјективноста туку, на нивна заднина/периферија, ќе се обидам да ги пронајдам и интерпретирам врските на санитарноста со менаџирањето на потрошувачките интереси, технологијата на гледањето во визуелната култура и хистеријата на потрошувачката култура денес, исчитани на неколку места во оваа книга.
1. ,,ВАЛКАНИ“ ТЕОРИСКИ ПРОЦЕПИ: ДАМСКИ ИЛУЗИИ
Валканицата е во телото на текстот и во телото на мислата. Уште повеќе, самата теорија е процеп, валканица во поредокот, во светот, во системот на живеењето. Нашата културна продукција во извесна смисла не е ништо друго освен загадување, а референцирањето е бескрајна депонија на мислата, своевидно ѓубриште.
(Котеска 2006, 227)
Книгата Санитарна енигма е поделена во три блока: 1. Санитарна енигма; 2. Санитарна ера и 3. Проширен субјект. На прв план, ова е студија за напнатоста помеѓу културата и субјектот, експлицитно образложена од З. Фројд во ,,Неудобноста во културата“. Кај Фројд феноменот за санитарноста останува по рабовите на неговото истражување. Јасно е дека тој го врзува чистото за потребата од убавина и ред. Редот кај него стои во врска со небесната хармонија, важна заради психичката економија, бидејќи за Фројд не постои метафизичка оправданост за ваквата хармоничност. Јасна Котеска со право заклучува уште во воведниот дел од истражувањето, дека феноменот на санитарноста не може да биде решен од првата генерација пост Фројдовци затоа што и самата покажувала зазор кон дупките, валканиците и дилемите во самата Фројдовска доктрина. Сета работна енергија таа генерација ја насочила кон тоа, како што вели Лакан – ,,да ги заѕида ,,процепите“ во неговата сопствена теорија“ (26). Оттука, Јасна Котеска ја отвора фамозната теорија на ,,процепот“ и, натаму во текот на истражувањето, се повикува на школата на Жак Лакан. Факт е дека оваа школа, сепак, попатно го ,,зафаќа“ феноменот на санитарната енигма (повеќе ја толкува како диктат на супер-егото), ама, од друга страна пак, не ја цензурира дилемата за опскурноста на редот и хигиента. Тука е придобивката на оваа школа. Протолкувано во дух на Лакан, нечистото, Јасна Котеска го анализира како ,,есхатолошка дупка која голта се’ од супстанцата на светот, освен еден вишок кој таа ништожност не може да ја проголта – а тоа е желбата“ (27). Лакан функционира според и-и можноста/изборот (не или-или). За него чистото е она кое овозможува удобност, лежерност во амбивалентниот поредок. Ј. Котеска констатира: ,,ти нему му помагаш тој да се претстави како едно/моно/валентен поредок, но за возврат, тој, поредокот, тебе ти го дозволува чувството дека со тебе ,,се’ е во ред“! (28).
Очекувано е што на лакановската методологија околу феноменот на санитарноста, Ј. Котеска ги надоврзува анализите на Славој Жижек, особено пасажите за перверзијата на етиката во култура денес, за неможноста од тоа да се спроведе отпор од страна на потчинетиот, неможноста да се прикријат докрај трагите на ,,злосторството“, неможноста докрај да се исцеди и да се фрли фекалијата, која не се вклопува во нашата секојдневие и поредок, и без да се сака, постојано излегува на виделина, при тој процес на ,,тоалетирање“ на културата.
На заднина на теориската психоаналитичка методологија од З. Фројд, Ж. Лакан, С. Жижек - Јасна Котеска во оваа студија прави сериозен хронолошки осврт на феноменот за санитарното, осцилирајќи околу работата на Мелани Клајн, Мери Даглас и Јулија Кр(и)стева. Кр(и)стева и нејзината книга ,,Моќта на ужасот: есеј за абјектот“ (1980) е епохален пресврт во психоаналитичките толкувања на идентитетот. Котеска ја сака Кр(и)стева, најмногу поради теоријата за абјектноста. Абјектот (презрено, подло, ниско, зазорно) е феномен со богато семантичко ниво на интерпретација, а овој поим во оваа книга се врзува за санитарноста и се развива во сериозен сооднос со моралот, со идеолошките ,,рестрикции“ и проблемот на вишокот што треба да се поништи. Со внимателност се образложува во Санитарна енигма дека поимот абјектност не укажува на физичката нечистотија, туку повеќе на моралното, социолошкото и културно згрозување и паѓање. Санитарна енигма може слободно во поднаслов да се именува како теориска студија за абјектноста, исчитана на ниво на поширок општествен и културен контекст. Теоријата за абјектноста во оваа книа стои во ко-партнерство со Ж. Лакан, од кајшто Ј. Котеска го извлекува проблемот на симболичкото. Токму во овој феномен на симболичкото се содржи дамата (пациентката) на Балинт: Основниот парадокс на симболниот поредок е ,,дамското“, всушност детско, инфалтилно одбивање да се биде врзан со договорот. Поентата на договорот во симболиот поредок е субјекот да биде врзан со контрадикцијата, со амбивалентноста која секогаш се содржи во говорот како таков“ (53). ,,Дамскиот“ парадокс за којшто зборува Ј. Котеска е парадокс што е кодиран во културниот поредок и тешко дека може да се излечи. Имено, тоа е проблемот на симболичкото кое одново се чита преку промашувањето на ознаката со означеното, а субјектот се конфронтира со амбивалентноста на јазикот. Тоа е приказната дека јазикот (колку и да сака) не ја кажува вистината.
2. ПЕРВЕРТИРАЊЕ НА ВИШОКОТ ВРЕДНОСТ
Јасна Котеска во Санитарна енигма ги разобличува морничавите ефекти на потрошувачката индустрија денес – и тоа сведена во исклучителните мали метафори на сапунот, како еуфемизам за витките/салото, свинското и човечкото месо - месарски или прецизно откорнато, во име на ,,повозвишени“ цели*. Како теоретичр(к)и на современото време, се соочуваме со поразителниот факт дека сапунот кој чисти е произведен од нечист вишок. Сапунот, од свинско потекло, во цела палета на сопствената бизарност, е средство за чистење, и истовремено производ произведен од нечистотот, од несаканите ,,парцели“ на богатите задници во светот кои, по хистеричните липосукциски зафати, повторно си ги купуваат своите телесни исцедоци за чистење. (Совест?)
Дали ваквите ,,чисти“ задници добро се обезбедуваат себеси со тампони – одново како метафори/штитови за отпор против валканицата? Такви се влошките за менструалната крв, тампоните за затнување на дупките од одводните и каналните цевки во домаќинството кои водат во есхатолошката непознатица во оностраниот свет. Сапунот и тампонот кај Јасна Котеска се санитарните културеми интерпретирани како чистачи и затнувачи на негативот на горното, на постоењето на онаа паралелна онтологија на подземниот свет која постои како депонија за сите телесни вишоци и зазорности од овој свет.
Ваквото теориско преиспитување на санитаризација од Јасна Котеска, контекстуално ја превреднува и онаа куса песна ,,Чиста Дана“ што ја учат на памет децата во Македонија, од којашто произлегува слоганот ,,чистотата е половина здравје“. Песната оди вака: ,,На утрина штом си стана/на бунарот брза Дана/вади вода и се мие/лице, уши, таа трие/Нечистотија не трпи/еве, втора кофа црпи/Знае Дана мома мила/чистотата дава сила“. Ако канонот е победа над загадувачката теорија, тогаш се отвора позиција за (скандалозно!) преиспитување на слоганот чистото е половина здравје – добро уиграна и канонизирана синтагма и упорно наметнувана од цела цивилизација и култура. Во делот ,,Табуизирани отпосле: онтологијата на абјектот“ Котеска студиозно ја изнесува онтологијата на абјектот, укажувајќи дека ,,на културата и’ е потребно да ги скрие абјектните/зазорни феномени. Културата го гони, го крие, го истиснува опскурното зазорно, вишокот, затоа што се плаши од неговата моќ врз субјектот“ (97). Таков е примерот со повраќаницата: Повраќаницата која била дел од субјектот, во моментот кога се објективизира, повеќе од сите други објекти, таа станува опасна и за мене како конституиран субјект. Абјектот/зазорот стои помеѓу субјектот и објектот. Еднаш дел од субјектот, повраќаницата станува нешто налик на објект, но ниеден човек не може да му снабди исцело статус на објект, токму бидејќи меморијата за потеклото е се’ уште свежа (98)
Постои културолошки напор (стомакот на современиот човек е крајно ,,осетлив“) за санкционирање/социјализирање на ваквите абјектни материјали како: плунка, менструална крв, измет, повраќаница, мочка, пот, фекалии. Културата ги санкционирала/табуизирала нив како закана за стабилноста на субјектот (болести, нечистотија) - како НЕЧИСТО, а на тој начин и како огрешување од поредокот, кое Ј. Котеска го поврзува со репродукцијата на болката и грижата на совеста: ,,Ако сакаш да продолжиш да се пазариш, ако сакаш да продолжиш да бидеш во системот (затоа што тоа е единствениот услов да бидеш), тогаш мора да чистиш. Со чистењето на системот му гарантираш дека ќе бидеш фиксен, дека ќе чистиш од тебе се’ што е вишок“ (99). Ј. Котеска не го исклучува извесното валкано и на самата теорија, на текстот, ,,нечисто“ во мислата, па дури и во теоријата на Кр(и)стева за валканото, оној вишок смисла – вели Котеска кој ја прави целата теорија за абјектот покомплексна (227).
На една ваква психоаналитичка спрега од интерпретативни методи во Санитарна енигма, се создава можност, да се произведат нови потенцијални научни метадискурси во македонската истражувачка и научна јавност. Имено, актуализирајќи ја моќната слика на прикривање на стварноста, Ј. Котеска покажува дека работат цели креативни индустрии во коишто се вложени милионски суми за ЦЕНЗУРА НА ВАЛКАНИЦАТА. Особено тоа доаѓа до израз во услови на капиталистичките пазарни вредности, каде што се форсираат глобалните потрошувачки вкусови и корпорациските интереси кои го интензивираат чувството на потреба и зависност кај потрошувачите. Постои цела една игра на криенка на валканото во пост индустриското, информатичко општество. Сведоци сме на манипулација со сликите/претставите/имаголошките конструкти за масовна потрошувачка, чијашто цена ја плаќа самиот потрошувач. Во едно свое интервју Ј. Котеска вели: Тоа го спроведуваат носителите на културата. Ги препознаваме во медиумските могули, во мултинационалните компании, во сите кои имаат корист да ве вбројат како потрошувач. Тие го користат нечистото како иконографски режим за продукција на страв. Медиумите рано сфатија дека кој го владее чистото, тој е господар на светот. Кога CNN ќе пласира режим на избрани медиумски слики, вие знаете дека тој го диригира вашето поведение (Теа Модерна, 2007).
Новата произведувачка медиумска динамика драматично воведува фрагментирање на чистото. Ваквото фрагментирање на чистото кај Ј. Котеска треба да се сфати како нејзина блискост со Жил Делез кога во ,,Анти Едип“ зборува за ,,телото без органи“. Ваквото тело без органи е културна консеквенца на капиталистичката мисла. Имено, телото без органи е оној расклопен организам кој предизвикува чист интензитет, кој поминува, циркулира и себеси си придодава субјекти кои понатаму живеат без ништо друго, освен со име, кое е трага од интензитетот (1996, 4). Натаму, произлегува постоење на една цела фабрика од еуфемизми кои го ,,разубавуваат“ капиталистичкото нечисто, кои компензираат во однос на парцијализацијата на чистото (вербално или визуелно искажано во културниот контекст). Ваквиот имиџ на ,,кастрирана“ чистост има свој аналогон во шизоаналичкиот капиталистички де-територијализиран субјект (Делез). Практиките на мимикријата на зазорите се секојдневни: Смртта вешто се крие зад секојдневното вклучување и исклучување на копчето на нашиот компјутер, зад виртуелните текстови на нашите монитори; Документите, текстовите кои ги пишуваме, фотографиите кои ги префрлуваме од нашиот дигитален апарат во компјутер – се купишта виртуелни материјали кои ги запомнуваме во ,,празните“ фолдери кои не можеме стварно да ги допреме, а со сигурност сметаме на нив (,,ги имаме“ за свои); Високата модна индустрија со брзина на торнадо ги покрива телата на анорексичните/булимични девојки со скапоцени дизајнерски фустани, а по завршувањето на модните ревии, модните критичари едноставно јавно ги коментираат очекувањата - дали ревијата била успешна или не; Парадоксалноста на интернет мрежите и спроведувањето на имагинарната санитарна цензура во однос на трупањето виртуелно ѓубре и спамовите во електронските сандачиња; Жолтиот печат кој секојдневно ги следи аферите на поп-ѕвездите, а ги расслабнува скандалите пакувајќи ги во евтини клип/видео изданија, достапни за гледање и умножување, како прототипи за еден приватен свет, а всушност дебел корпорациски капитал од коишто живеат цели светски публицистички агенции; А, телевизиите? Многуте програми кои се следат дигитално, само се рециклираат од остатокот, од потрошливиот материјал во име на комерцијалните цели; Постои цела една маскарада и деконструкција на женското тело во музичките спотови на македонската сцена. Екипирани се погледите на гледачите во име на продолжување на стереотипите на женственоста. Се ужива во гледањето. Жените се третирани низ драматична порноглосија, од еден мачистички аукторијален поглед, од мизогинистичка (женомрзечка) перцепција, а како што вели Андреас Хајсен (1986) односот помеѓу произведувањето и потрошувањето во капиталистичката економија е секогаш родово обоен; Од друга страна, целиот процес на продукција денес станува се’ поотежнато видлива за гледачот. Во прехранбената индустрија, храната се крие во вешто спакуван дизајн за еднократна употреба. Кулинарските емисии во живо (опсесивно и масовно реплицирани на сите македонски ТВ канали) - се ,,најстварниот“ допир со стварноста и ,,живоста“ - за оние кои се невработени и седат дома, кои ,,утешно“ се изедначуваат со медиумските претстави. Нискобуџетните сапуниците стануваат суштинско разменување на мислите, и ,,стабилна“ комуникација за верните гледачи. Постојат дури и цели фестивали на гастрономијата** кои го развиваат ,,пријателството“ помеѓу младите луѓе, кое трае (едвај) додека трае фестивалот...
Оваа, горе анализирана естетика, се пронаоѓа во Санитарна енигма, а во делот ,,Санитарност како идентитетна категорија“ Котеска ваквиот вишок кој лесно конвертира во различен вишок (телесен, трендовски вишок - храна/болка/страдање) – го нарекува ,,вишок на капиталистичка вредност“ (130). Имајќи го сето ова на ум, Ј. Котеска, дава на крај луциден коментар дека пораката за борба испишана на сапунот во ,,Боречки клуб“, кажува дека нешто не е во ред со самата идеја за криење, пред се’ криењето на она што се перцепира како валкано (125).
Постои ли при санитаризацијата воаеристичкото задоволство?
3. ЕКОНОМИЈА НА ЗАГУБАТА. ВАЛКАН ПОГЛЕД
Гардијан во еден свој број пишува за Трејси Емин, уметница, која во своите уметнички дела има специфичен дискурс, имено, трансгресивен воајеризам – свртеност кон самата себе. Што прави Трејси Емин во своите дела? Укажува на загубата. Имено, на едно видео што таа го прикажува, таа постојано упорно ги прераскажува приказните за нејзиното израстување во сексуално – активно и злоставувано девојче во Маргејт (Гардијан, 24/1998). Во делот со насов – ,,Сите со коишто сум спиела 1963-1995“ / ,,Everybody I’ve Ever Slept With 1963-1995“) на внатрешната страна од еден шатор грижливо ги опишува сите оние со коишто спиела – љубовници, пријатели, семејството, па дури и абортираниот фетус. На публиката и’ е фрлено во очи едно искуство на себеоткривање, изнесена интима низ видео-автобиографија. Се поставува прашање, во која мера зборовите можат да ја покријат празнината која се чувствува? Во која мера тие се економија за загубата? Во која мера присилувањето да се зборува е обид за враќање на чистото, чистење на совеста низ прераскажување, низ упорна редундантното повторување на истата ситуација.
Во делот ,,Спреј (една можна феноменологија на пропаднатиот допир)“ Ј. Котеска од феноменологијата на зборување се префрла на феноменологијата на допирот. Во мигот кога валканиот, материјален допир, во една реклама, се заменува со погледот (како нематеријална инстанца). Рекламата за којашто зборува Јасна Котеска, кажува за средство за сончање од козметичката куќа Лореал и оди вака: препаратот се нанесува со спреј и додека девојката се прска со спрејот, момчето стои оддалечено од неа и ја набљудува. Крајот на рекламата е заокружена со заводливи погледи меѓу двајцата. Котеска поентира дека исчекорот во оваа рекламна порака е дискурзивното поместување во третманот на допирот - од еротски кон допир со поглед. Таа вели: „Производот беше изговор за да се допре. Не заштита од сонцето, туку покривање на телото што се допира од пуританскиот поглед. Заштита од осудувачкиот колектив, поред чиј поглед двете тела не мора да треперат во срам заради јавноста на допирот, бидејќи тие имаат изговор. Веќе не допира телото – туку допира погледот. Не допира она што се пити, што мириса, што расте, што се деформира, што се распаѓа. Допира она што никогаш не може вистински да допре, чија суштина е токму идеалноста на отсутното. Сеприсутниот поглед е фундаментално отсутен.“ (160)
Вознемируваат констатациите на Ј. Котеска дека се брише допирот, дека нема ништо нечисто во двете тела кои се допираат, а нечистотијата отпаѓа само на погледот на третиот кој не може да ја издржи глетката на туѓата материјалност отворена пред третото тело. (Поради завист?). Парадоксалноста се согледува во тоа што, додека погледот го третираме речиси како идеална категорија, исчистена од секаков талог на валканоста (во погледот нема ништо нечисто) – во истиот момент констатираме дека погледот е суштински валкан, во проширената констатација дека ,,сега не си играат двата погледа во чинот на јавносто допирање, туку сега си играат двата погледа во перверзната мрежа на сеопштото гледање на сите кон сите.“ (161) Еротските погледи за коишто зборува Јасна Котеска се мртви допири. Има една исклучително точна разврска кај Котеска во однос на мимикријата на погледот. Имено, погледот дејствува интерсоцијално кога е во прашање допирот. Тој се обидува да го излаже субјектот, да му го преведе осетот, но кога тој нема да успее – вели Котеска – тој ја шири измамата преку феноменот на социјалното гледање, бидејќи погледот од сите сетила е најсоцијален.
Ваквата мала студија за погледот од Ј. Котеска, отвора ново големо видување за него. Имено, Ј. Котеска забележува дека во современиот денешен свет на комуникација, се дава простор на означителите наместо референтите, а погледот се издига над другите сетила. Технологијата на погледот го преведува материјалниот осет во нематеријален - видлив осет, а сите други сетила ги первертира – во поглед. И ако се мислеше дека погледот е најсанитарен од сите сетила и дека во него не може да има нешто што е валкано, Котеска го докажува обратното – дека погледот секогаш има друга намера, односно, прво гледа валкано. Ваквото видување за погледот е значајно и во однос на одново дизајнирање на гледните точки во наратологијата и визуелната култура, на нестабилноста на сезнаечкиот раскажувач - кој се’ знае и се’ гледа во културата. Со оваа студија Котеска покажува дека дискурсот за чистото и нечистото има сериозни врски со ,,легитимирањето“ на погледот, на неговата позиција и моќ - да цензурира или да одобрува, да принудува или да дијалогизира. А во тој легитимитет учествува и цела индустрија на репрезентација.
Се поставува прашањето - од каде таа потреба хистерично да се создава културна и медиумска потреба од козметика и привлечни санитарни производи? Во право е Котеска кога заклучува дека ваквата произведувачка индустрија има јаки врски со создавањето на ,,хигиенска“ империја која мора прво да создаде козметичка индустрија која ќе предводи на пазарот, чиишто производи ќе бидат основа за идно санкционирање на валканиците од другата (туѓата) цивилизација, со цел да создадат ,,легитимитет“ – како што вели Котеска – да го гледаат валканото надвор од својот двор, земја, држава - ,,во ,,вториот“ и ,,третиот“ свет, во ,,четвртиот“ свет, на улиците на нашите поранешни колонии, во валканите предградија на ,,сомнителните“ континенти...) (173).
Санитарна енигма е освежувачка теориска студија во македонската книжевна наука, па и пошироко, во македонската наука за теорија на уметноста. Припаѓа на ,,мал“ јазик/книжевност/историја/култура каква што (во туѓи очи) е и македонската, но е одлично конкурентна студија со современите текови на анализи во овие години од овој век. Притоа, не смее да се заборави дека постои и само поради погледот на тие туѓи очи - на другиот, на третиот - како логичка неопходност од постоење - трет член во друштвото. Бидејќи, како што одлично забележува Ј. Котеска, зад идејата на канонот за санитарноста, всушност стои стравот од несувереноста на свеста, па дури и на големите империјалистички држави што е страв од губење на континуираната историја, која во свеста секогаш си бара своја гаранција. Оваа книга е сериозно, драматично ревидирање на таквата свест.
РЕФЕРЕНЦИ:
Котеска, Јасна (2006). Санитарна енигма. Скопје: Темплум
Котеска, Јасна (2007). ,,Идеалното чисто го има само во ништото“ – интервју Ивана Тасев со Јасна Котеска, Теа Модерна, 25 април
Deleuze, Gilles and Guattari, Felix (1992). A Thousand Plateaus, Capitalism and Shizophrenia. London: The Athlone Press
Huyssen, A. (1986). After the Great Divide: Modernism, Mass Culture and Postmodernism. London: Macmillan
Kristeva, Julia (1982). Powers of Horror, An Essay on Abjection, New York: Columbia University Press
Lacan, Jacques (1986). Cetiri temeljna pojma psihoanaliza. XI Seminar. Zagreb: Naprijed
Riviere, J. (1986) ,,Womanliness as Masquerade“, Formations of Fantasy, V.Burgin (ed.), London: Methuen
Royal, Academy (1997). Sensation: Young British Artist from the Saatchi Collection, Royal Academy of Arts, London
Sturken, Marita and Cartwright Lisa (2000). Practices of Looking. An Introduction to Visual Culture. Oxford University Press
* Ј. Котеска во главата ,,Сапун и фашизам“ го коментира плакатот за култниот филм ,,Боречки клуб“ (Fight Club) (1999) филм на Дејвид Финчер, на којшто Бред Пит кој го игра Тајлер Дарден држи сапун на којшто е испишана пораката ,,Боречки клуб“. ,,Сапун: мерило за цивилизацијата. Правам и продавам сапуни“ – вели Тајлер Дарден. Ј. Котеска го поставува прашањето каков е боречкиот клуб произлезен од сапунот и каква е врската помеѓу чистотата и борбата?... Имено, нараторот, кој го среќава своето алтер-его Тајлер Дарден во авион, работи во фирма која профитира од парите изгубени во судски тужби за сообраќајки, значи својот свет го гради од потенцијалните безимени трупови кои носат профит... Нараторот порано читал порнографија, сега логично чита потрошувачки каталози за мебел од Икеа...(в. 124-125).
Post a Comment