Jasna Koteska - Book Collection

Јасна Котеска: Санитарна енигма (Темплум, Скопје, 2006)
ISBN 9989-902-87-9

2. ИНАУГУРИРАЊЕ НА САНИТАРНАТА ЕНИГМА





The spirit that I have seen
May be the devil: and the devil hath power
To assume a pleasing shape; yea, and perhaps
Out of my weakness and my melancholy,
As he is very potent with such spirits,
Abuses me to damn me: I'll have grounds
More relative than this…

Шекспир: Хамлет







ФРОЈД ЗА ЧИСТОТО



1.
Анализирајќи го тензичниот однос меѓу културата и субјектот, во статијата "Неудобност во културата" Фројд за првпат експлицитно и од психоаналитичка перспектива проговорува за проблемот на чистото. Меѓу дефинирањето, определувањето и опишувањето на културата како: а) склоп на институции, постигнувања и практики кои овозможуваат совладување на природните стихии и организирање на животот на луѓето во заедници, и б) изразеното својство на луѓето да негуваат повисоки стремежи за интелектуален и психички (уметнички, научен и технички) развој, Фројд во редот на културните обележја, а како еден вид трета дефиниција за културата ја наведува потребата на човекот за убавина, чистота и ред. Меѓутоа, овие три карактеристики, му се чинат различно транспарентни, разбирливи и достапни за психоанализата. Потребата на луѓето од ред, Фројд несигурно ја доведува во врска со небесната совршена хармонија (која за него нема метафизички конотации), а е важна заради психичката економија. Ако редот подразбира извесна дневна рутина, ритуализирањето на активностите им помага на луѓето да не трошат ја секојдневната енергија за совладување на колебливоста и спротиставените нагони. Потребата за убавина Фројд ја допира само попатно. На почетокот на векот, за Фројд е нејасно зошто еден предмет се перципира како допадлив; тој знае дека допадливото се сели од доменот на договорното и консензусното кон теренот на субјективното и субјектовата перцепција (поглед), но оттука натаму нема начин да даде психоаналитичко објаснување кое ќе произлегува од релевантните психички процеси.
За нас е најинтересна мистеријата на чистото, таа темна енигма, пред која сосема отворено признава дека неговите аналитички способности капитулираат, т.е. дека таа за него останува опскурна и значенски “извалкана”. Кај потребата за чисто, тој сепак препознава една важна (подоцна ќе видиме дека таа е единствено статистички релевантна) утилитарна функција: чистото како телесен феномен има хигиенска вредност. Сместувајќи ја енигмата на чистото близу до утилитарноста, за разлика од убавото кое е ларпурлартистичко, Фројд сепак не бил ништо поблиску до откритието на нејзината психичка оправданост. Знаејќи дека мистеријата наречена хигиена, на која се темели добар дел од нашите културни практики, мора да има подлабоки корени, на крајот едноставно признава: “Корисноста сепак не ја објаснува во потполност таа тенденција (за чисто, заб. моја), мора да е нешто друго во прашање”. По тој пат, во психоаналитичките кругови била инаугурирана една, да ја наречеме, санитарна енигма, теориска криза по прашањето на хигиената, која не можела да биде решена од првата генерација пост-Фројдовци, бидејќи е самата обележана од силен зазор кон дупките, валканиците и дилемите во самата Фројдова доктрина, а која сета работна енергија ја насочила, како што вели Лакан, да ги заѕида “процепите” во неговата сопствена теорија. Оваа генерација "протетичари", ортопеди и ѕидарски работници, засенета од грандиозноста на својот ментор и градител, не успеала да ја види единствената валидна вистина што секојдневно ја предавале и ја практикувале под крилатицата психоанализа: дека имено, не во она што се кажало, туку во она што се премолчало лежи тајната на она што се побарува, по што се трага, дека одговорите треба да се бараат не во ѕидот, туку во дупката, процепот, празнината на тој ѕид, во тие процепи кои Фројд ги препознал, но кои немал веројатно време, отвореност, или немал храброст да си ги одговори.


ПООНОСТРАНУВАЊЕ


1.
Хигиенската дилема е воскресната во средината на минатиот век, во една друга традиција и од друга генерација, чија решеност да го обнови Фројд, а со тоа и сопствените увиди во идентитетните прашања, застанувајќи таму каде што Фројд ги допирал симптомите, а не таму каде што ги давал дијагнозите, од тогашна перспектива било еднакво скандалозно како и револуционерно. Станува збор за школата на Жак Лакан, која ширејќи се неортодоксно, преку неговите познати семинари, на кои метафорично, поетски и опскурно им се обраќал на слушателите, всушност од светот побарувала отворање за идејата на процепот, развивање на чувството дека во таа дупка од која истекува сета содржина на несвесното, лежат одговорите на неразјаснетите дилеми. Сепак, Лакан само индиректно и сосема попатно ја обновува санитарната енигма преку (во квантитативна смисла незначителните, но сепак) јасни упатства, дека нечистото треба да се толкува како есхатолошка дупка која голта с# од супстанцата на светот, освен еден вишок кој таа ништожност не може да го проголта - а тоа е желбата.

Во 11 семинар (1964) постои само едно опсурно место каде Лакан дава ваква изјава: “Сите бои потекнуваат од изметот”. Оваа изјава треба да се чита во контекст на неговата теорија за боите, која произлегува од учењето на Куено (Цуенот) дека обоеноста е одбрана од светлината.

Дното на езерото, на пример (и тоа е пример што самиот Лакан го наведува) станува зелено (едната боја) само за да ја одврати светлината (која во себе ги содржи сите бои, значи е помоќна од с# што ќе смислиш како индивидуална одбрана). Но и со таа една боја, за тебе, ако за момент си, на пример, езеро - ти овозможува гест на прилагодување, ти, езерото, на помош ја повикуваш мимикријата (како јапонска маска, на пример), повикуваш на помош една трговија (пазарење со претпоставената јачина на најсилната инстанца – поредокот, или за езерото – на светлината, и тоа преку нивните методи), само со цел да се заштитиш од нивниот учинок.

Санитаризацијата, за Лакан, значи е еден тип одбрана од заканата, штит што човекот го поставува за да се заштити и од светот на транспарентоста, но и од светот на амбивалентоста. Кога ќе исчистиш с# валкано (пробај, ако можеш, нели?), со други зборови, ти си се ситуирал на едно место каде поредокот е твојот соучесник, лош, пргав, невозможен, но сепак соучесник, тој те брани од твојата тотална ранливост и од твојата најтранспарентна с#видливост пред заканата на огромната (садистичка) енергија на поредокот.

Ако решиш да бидеш транспарентен за хаотичниот потенцијал на поредокот (ако, значи, одлучиш "да не чистиш", да живееш во свет на хигиенски дисбаланс), ти си се согласил на болест, си се согласил на истата болест од која страда поредокот.

Во игра ти е, обратно, и другата можност: да се приклониш кон мнозинството кое перформира нормалност (чистота) и глуми дека с# е во ред. Чистотата за Лакан, ако го читаме само ова место кај него, е секогаш веќе патерицата што ти овозможува удобност, лежерност во амбивалентниот поредок - ти нему му помагаш тој да се претстави како едно/моно/валентен поредок, но за возврат, тој поредокот, тебе ти го дозволува чувството дека со тебе "с# е во ред"!

И уште повеќе: според оваа реченица на Лакан, секоја боја е секогаш веќе нечиста, поправо екстремно нечиста- бојата е фекална. Но, таа фекалност е услов за отпор, отпор против светлината, таа е боја како субјективно бегство во најзагадочната темнина. И, оваа премиса, доведена до крај: уметноста е спас од неподносливата с#видливост, од гледањето како закана, од изложеноста на погледот. Таа е бегство во ништожноста од која се црпе, што? - црпење по малку од ништото како спротивставување на илузијата за осветленоста на светот, за светлата супстанца.

Кај Лакан, значи, функционира една двојна матрица: и с# чисто е во ред и ништо чисто не е во ред. С# е прашање не на или-или избор, туку на и-и избор. И си внатре, и си надвор. Чистото ти овозможува трансгресија, но само таква со која него го посведочуваш. Ти не си револуционер, само си припитомен, дури и кога си освестен. Ти знаеш, но ја играш играта… И(ли), ако не знаеш, и не ја играш играта, ("не чистиш") дотолку полошо за тебе, дотолку побрзо ќе изгориш пред претпоставената светлина на поредокот, пред неговата моќ, сакаш да играш отпор кадешто капитулацијата е вкалкулирана како единствена можност, сакаш значи да се обидеш со отпорот – тогаш директно ќе изгориш, затоа што, како што рековме, за Лакан, не постои или-или, туку само и-и можноста…

2.
Славој Жижек, најпознатиот ученик на Лакан од нашата генерација, прави слична операција кога санитарната енигма преку фекален учинок ја сведува на обливиум, ништожност во која исчезнува с#. Во текстот “Кока кола како објецт петит а” има една метафора на клозетска школка како дупка во супстанцата на светот. Жижек го анализира злосторството и трансгресијата во два филма “Прислушкување” (1974) на Френсис Форд Копола и “Психо” (1960) на Хичкок: во првиот филм приватниот детектив бара траги од злосторството во клозетската школка, блескаво чиста, ја повлекува водата, и “тогаш, така да се каже, од никаде се појавува дамка и крв и други остатоци од злосторството кои почнуваат да се прелеваат преку работ” ; во “Психо” последниот кадар се состои од извлекување на автомобилот на Марион од мочуриштето кое функционира како клозетска школка, повторно тоалет кој не успеал да ги прекрие сите траги на злосторството. Тоа фекално мочуриште е школка, влез во предонтолошкиот свет на мртвите кој посведочува “за подигањето на апсурдно ниското (Онострано во кое одат фекалиите) во метафизичко возвишено” , праисконски Хаос во кој исчезнува с#; но од кој останува еден вишок (фекалијата, трупот) кој не се вклопува во нашата секојдневица, во нашата слика за светот, во нашиот поредок. С# заминува во некоја алтернативна димензија која не е дел од нас, а самиот поглед на школката во првиот филм за Жижек е парадигматична репродукција на “Црниот квардат на бела подлога” (1913) на Казимир Маљевич. Квадрат вода, оностраност, обвиткан со бела површина на самата школка, супстанцата од оваа страна на нашето секојдневие; тополошка дупка во која се закривува стварноста. Од овој концепт на светот излегува секогаш, значи, тој еден вишок, Лакановиот објект а, како имагинарен елемент на фантазијата, всушност вишок уживање.

А, од друга страа, оваа лакановска струја во психоанализата, санитарната енигма ја толкува како команда на супер егото, диктат која се истрошува во постојаната побарувачка да & се удоволува на логиката на нечистата совест. А за нечистата совест која диктира дека колку повеќе се окајуваш толку повеќе си крив, ќе стане збор понатаму.


ОГРЕШУВАЊЕ ОД ПОРЕДОКОТ


1.
Другата струја во теоријата (која е во хронолошка смисла делумно и предлакановска, а со неговата споделува редица заеднички премиси) ја чинат претежно жените; и во теоријата, како и во практиката санитарноста е честа женска опсесија. Таа се состои од работата на Мери Даглас и Јулија Кристева, а нивните инспирации може најмалку да се читаат наназад до првата сериозна критика на Фројдовиот пред-едипален субјект кај Мелани Клајн. Кај жените во теоријата читаме интерпретации кои не одат до оностраноста како дупка која голта, туку нечистото го исчитуваат или како дел од симболното (значи како изгонета симболна компонента која е потребна заради воспоставување симболички системи – кај Даглас) или застануваат на една меѓупозиција на вишокот помеѓу симболното и оностраното, и таа меѓусостојба ја толкуваат како абјектност (кај Кристева). Во пионерската книга на Мери Даглас “Чисто и опасно” од 1966, која е антрополошка студија, за првпат ја читаме претпоставката дека апсолутна валканица не постои, дека таа е во окото на набљудувачот. Зазорот од валканиците не се случува поради стравопочит или ужас од религиозниот авторитет, што значи дека нечистото не го голта оној кој во него гледа, а погледот што ни доаѓа од валканицата нема цел да н# проголта во есхатолошкиот свет на небитисување. Ниту нечистото се толкува како хигиенска вредност, или таа не е примарна; како и кај Фројд во оваа струја се констатира еден вишок смисла, кој останува од онаа страна на чистата утилитарност која произлегува од здравствената грижа. За тоа посведочуваат разновидностите на хигиенските навики не само во рамките на луѓето од една култура, туку особено разликите од една до друга култура.

2.
Освен што, за Даглас, здравствените причини и стравот од болестите не се причина за зазорот од валканиците (Какви с# форми немаат различните хигиенски навики на различни страни од светот? За едни тоа е одење во постела со патики, за други тоа е јадење од истата чинија од која јадела овцата. Но генерално и едните и другите навики на заедницата не влијаат на нејзината смртност - статистичките различности навистина имаат удел во таа смртност, но тоа не е толкава превласт колку што е силна стигмата врзана за тезата дека хигиената е половина здравје), Даглас го поништува и стравот од религиозните авторитети како причина за чистење. Примитивните култури не разликуваат чисто од сакрално, односно во некои од нив сакралното е сведено на едноставна забрана, што пак резултира во заклучокот дека нешто што е чисто во однос на едно нешто, може да биде нечисто во однос на друго. Даглас го наведува случајот на религиозно валкање од почит во хиндуизмот, што го опишува антропологот Харпер каде како средство за чистење се користи изметот од кравата. Обичните нечистотии се чистат со вода, но валканиците од повисок ред се чистат со вода и со измет од крава, која е обожувана како божество. Кравјиот измет, како и изметот од друго животно е нечист и ќе го извалка богот, но во однос на смртникот е чист, односно “и најнечистиот дел од кравата е доволно чист за да ја отклони валканицата и од браманскиот свештеник”.

Денешното сфаќање на сакралното е специјализирано во правец на санитарност; ние го третираме сакралното како простор заштитен од нечисто, додека за старите народи тоа е повоопштено заштитување на божеството од профанизација, и обратно, заштита на профаноста од опасниот продор на божеството, што покажува дека сакралното во основа има една компонента на одвојување, омеѓување. Спојот на одвојувањето со санитарноста е настанат подоцна, но тој не е така фундаментален како што се чини за денешниот човек. Во текстот “Балканот и историја на лајното” Душан Бјелиќ пишува дека бинарноста на вкусот и невкусот не се отсекогаш граничници за цивилизираниот и варварскиот свет. Во Рим жените ставале на лицата човечки измет за да го сочуваат младиот изглед; во Египет женската хистерија била лечена со вдишување пареа од добро зготвени крокодилски лајна, а изметот од гуштерите во Египет бил користен како козметика.

Но, токму тоа подоцнежно спојување на одвојувањето и санитарноста ја води Даглас во заклучок дека во основата на потребата од чистење лежи потребата од оградување, омеѓување (на престапот), што се сведува на наметнување систем во нашето искуство кое по природата на нештата е неуредно. Поредокот се создава, вели Даглас, само со пренагласување на разликите меѓу надвор и внатре, горе и долу, машко и женско, сојузништво и непријателство. За Даглас, оттука, зазорот пред нечистото лежи исклучиво во огрешувањето од Поредокот. Нечисто е симболна компонента низ која се дефинира културата и таа е дел од воспоставувањето симболички системи. Зазорот пред чевлите ставени на трпеза, храната оставена во спална соба се негативна реакција упатена до предмет или мисла која ја загрозува потенцијалната класификација.

3.
Оваа линија на мисла кај Мери Даглас не се развива од Лакан, туку од современикот на Лакан, Сартр, кој во есејот за лепливоста од 1943 сугестивно ја опишува одбојноста на лепливото како првотно искуство, предизвикувано поради недефинираноста. Лепливото стои на пола пат меѓу цврсто и течно; не е стабилно, а не тече; тоа е нешто што ги загрозува границите меѓу мене и светот.
Комбинацијата на овие две поставки, на Даглас и Сартр, заедно со уште една теорија, таа на Мелани Клајн (од почетокот на векот), ја творат суштината на успехот со која санитарната дилема е повторно обновена кај Јулија Кр(и)стева, бугарската теоретичарка која во Франција го наоѓа својот траен азил. Нејзината книга “Моќта на ужасот: есеј за абјектот” од 1980 дава епохален пресврт во психоаналитичките толкувања на идентитетот, допирајќи го она порозно место на кое едно либидално, архаично дете станува субјект и влегува во светот на културата. Таа нуди оригинален поглед за нашиот анксиозен однос кон културата, за нашата немоќ да & се потчиниме докрај, како и за нејзината немоќ докрај да н# апсорбира, инкорпорира и конечно да н# асимилира. Со ова дело светот на уметноста добива теориски инструмент и концептуален апарат, а заедно со неа и неколку сродни дисциплини: литературната теорија, естетиката, родовите студии, и секако таму каде што најмногу се ситуираше - психоанализата. Насловниот термин абјект, Кристева го презема од дотогашниот речник, но му додава нови конотации, со кои се обидува да & пристапи на Фројдовата загатка: од каде човековата настојчива потреба за чистото?