Jasna Koteska - Book Collection

Јасна Котеска: Санитарна енигма (Темплум, Скопје, 2006)
ISBN 9989-902-87-9


5. СТАБИЛНОСТ





“Која си ти?” рече Гасеницата.
Тоа не беше баш охрабрувачки почеток за разговор.
Алиса одговори прилично бојазливо: Јас – којзнае дали знам, госпоѓо, да ви одговорам во моментов– знам само што бев кога изутринава станав од постела, но оттогаш мислам дека на неколку пати се имам изменето.

Луис Керол: Алиса во земјата на чудата



Како е човечката природа секогаш иста! Со каква вродена генијалност понекогаш малото дете може да ни ја покаже живата слика
на големите односи. Денес многу ме разоноди малиот Лидвиг.
Седеше во детското столче; со очигледно задоволство гледаше околу себе. Тогаш дадилката Марен мина низ собата. – Марен! – повика Лудвиг.
– Да, мал Лудвиг- одговори вообичаено љубезно и му пријде.
Малку ја искриви својата голема глава, ги прикова
своите крупни очи малку мангупски на неа и тогаш флегматично рече:
Тоа воопшто не е таа Марен. Тоа е сосема друга Марен.
Што правиме, ние, возрасните? Го повикуваме цел свет, а
кога љубезно ќе ни појде во пресрет, велиме: Тоа не е таа Марен.

Сорен Кјеркегор: Диапсалмата




ИЗНЕВЕРА НА СТАБИЛНОСТА



1. Културата побарува од своите субјекти да бидат стабилни; нејзините институции во секој од нас побаруваат да го видат еднаш засекогаш стабилизираниот субјект. Луѓето, соочени со овие културни очекувања, соодветно високо ја вреднуваат и често & се восхитуваат на стабилноста како особина кај други луѓе. “Тој е стабилен” - велиме кога сакаме да ја пофалиме оваа особина кај друг човек. Голем дел од емотивните совети во интимните колумни во неделните списанија отпаѓаат на простиот совет: најдете партнер кој е стабилен. “Луѓето, сепак, на крајот остануваат покрај искрени луѓе” - се сеќавам на еден од советите во неделната колумна “Доверливо”. Стабилноста, значи, се вреднува како синонимна со искреноста. Еден мој пријател се жалеше дека неговата сопруга била извонредна личност кога ја запознал, кога се вљубил во неа и кога со неа се оженил, но дека по неколку години брак, таа повеќе не е истата. Нашата социјална перцепција и нашето социјално вреднување за другите луѓе во голема мерка се базира на уверувањето дека еден субјект денес треба да биде истиот каков што бил и вчера. Ниту искреното препозиционирање не го намалува субјектовиот грев од извршената изневера на сопствената стабилност.
Тие интерсоцијални очекувања се деривирани од начинот на кој функционира договорената култура. Културата сака своите субјекти да ги гледа како стабилни, затоа што така лесно може да ги картографира, да ги попише и да ги избројува. Во таа битка за стабилност на субјектите, се вклучени сите институции на културата: училиштата, затворите, болниците, браковите, да наведеме само неколку од омилените топоси на Мишел Фуко. На пример, банка. Кога во банка се обидувате да добиете чекови, банкарскиот службеник од вас ќе побара чекот да го потпишете со истиот личен потпис (сигнатуре) со кој сте се потпишале и вчера. Ова административно побарување е, пар екселанс, операција на стабилизирање на субјектот и притисок врз неговите/нејзините идентитетни неслободи. Со години наназад ова навидум наивно банкарско побарување за мене претставува искуство на траума, затоа што банката, како институција на поредокот, од мене побарува секогаш идентичен идентитет (дали е случајна оваа игра на зборови?) материјализиран низ и преку потписот. Мојот потпис никогаш не е ист со тој од вчера; една прочитана песна наутро веќе ме прави различна од она јас од предходниот ден. Но, интересно е дека банката и не ми ја одзема можноста од меѓувремена идентитетна трансформација; таа од мене само бара да го “одглумам”, да го перформирам мојот некогашен потпис (“потпишете се повторно, само да личи на овој потпис” - а тоа е депонираниот потпис).
Пред повеќе години во дневните свесници се појави веста дека на државните службеници во Сан Франциско им е дозволено да вршат операции за промена на полот, а најголемиот дел од трошоците ги покрива социјалното осигурување, значи државниот буџет. Иако делува либерализирачки, овој пример само покажува дека државата е премолчено согласна со нашите метаморфози, но само додека може истите да ги категоризира, попише, тоест да ги контролира. Транс-сексуалците се добредојдени, дури стимулирани да ги остваруваат своите човекови права, само додека софистицираната државна администрација има можност од реципрочен увид во конверзијата. Со тоа културата ја амортизира можноста од бунт против поредокот, а се стекнува со поголема контрола над своите субјекти. Субјектот, значи, од страна на културата се конституира по правило како (одново) стабилен, тој кој има еден идентитет. И тој единствен идентитет е поддржуван од сите Институции на симболниот поредок бидејќи на банките, школите, затворите, болниците, им е потребен стабилен идентитет, кој е лесен за попис, енумерација и за манипулација.


ПРЕДМЕТИ



1. Проблемот настанува од таму што субјектот никогаш нема стабилен идентитет. Иако субјективизиран, и одново субјективизиран, тој е секогаш подложен на подривање. Теоријата на ајектот објаснува дека тоа подривање е резултат на никогаш заборавената, првобитна врска на субјектот-објектот во едно. Субјектот никогаш не заборавил дека бил дел од едното, и секогаш има феномени кои го потсеќаат на тоа. Тие феномени се од редот на абјектот.

Но, што е абјектот во материјална смисла, која е неговата онтологија, дали е тоа нешто видливо, дофатливо, или перцепирачко со кое било од петте сетила; дали е тоа нешто што може да се искуси, дали е нешто предметно?

Темата на предметите, објектите (и по себе, но особено во смисла на стабилноста на субјектот) се интересни за анализа. Постои ли предмет кој може да ја подрие мојата стаблност, не во физичка, туку во најфундаментална смисла?

Велиме дека абјектот го има капацитетот да ја подрие стабилноста на субјектот во поредокот, но за абјектот Кристева децидно вели дека не е предмет. Да повториме: “Абјектот не е об-јект со со кој се сооочувам, кој го именувам или замислувам. Не е ниту об-смев, другост која непрестајно бега во системска потрага по желбата. Што е абјектот ако не мој корелатив, кој, снабдувајќи ме со нешто или со некого како поддршка, ќе ми овозможи да бидам повеќе или помалку одвоена и самостојна. Абјектот има само една карактеристика на објектот- спротивставеноста на Јас.” Абјектот значи не е објект, не е ништо од редот на предметите кои се секогаш надворешни во однос на мене. Абјектот не е предмет, освен во еден елемент, дека налик на другите предмети, абјектот е спротивен на мене. Иако не е предмет, абјектот има минимум една заедничка особина со предметите.


2.
Во психоанализата е позната теоријата за објектните односи чиј автор е Мелани Клајн. Нејзината работа како психоаналитичарка на деца доведе до сознание дека универзумот на бебето е исполнет со добри и лоши предмети. Иако недоволно интегрирано, бебето уште од првите денови има рудиментирано его, кое не само што ги гради првите односи кон предметите, туку првиот постојан објект - мајчините гради - започнува да го разликува како најдобар (ги задоволува неговите потреби) меѓу сите предмети. Постојат и лоши (ускратувачки) предмети.

Новороденчето има вродени автодеструктивни нагони. Нив не може целосно да ги “држи” во себе, па со цепење дел од деструктивните нагони префрлува на (лошиот) објект. Тоа се првите интроекции, префрлувања нанадвор, јас префрлувам дел од мојата внатрешност на надворешните предмети и ним им го припишувам тоа што е во мене. Тоа значи дека мојата агресивна енегрија ја фокусирам на менталната скика за еден предмет и фантазматски се борам со таа слика.

Според својот аналитички материјал, Клајн извои два најчести типа на интроекција на агресивната енергија кон надворешните предмети. Првиот тип се садистичките фантазии за орални напади и вториот се садистичките фантазии за анални напади. Според првите фантазии - оралните, бебето замислува како го напаѓа најомилениот предмет: мајчините гради преку гризење. Според вторите фантазии - аналните, бебето замислува како настојува својот измет, заедно со своето тело, да ги внесе во мајчиното тело! (На овој чуден фантазам ќе се навратиме во последната глава од овој дел: “Уште ова ти требаше…”)

Од овие фантазии Клајн изведува две доминантни психички состојби на бебето (таа ги нарекува положби): параноја (како страв од прогонување) и шизофренија, кои во подоцнежните свои трудови ги обединува во заедничка параноично-шизоидна положба. Таа положба повлекува разновидни форми на одбрани на раното его: механизми со кои објектот се раздвојува, гушење на емоциите, идеализации, стравови од проголтување и труење, а доведуваат до депресија, која според Клајн е средишна емоција во раниот живот на бебето.

За разлика од Фројдистите кои се обидувале да одржат ниво на научна скрутиност, инспективност и докажливост, но ги отфрлувале вишоците интуиција, теоријата на Мелани Клајн се издвојува по спекулативноста и непрецизноста, неможноста да ја докаже својата емпиричност, но воедно отвара едно важно прашање за улогата на предметите во стабилиноста на субјектот на најелементарно ниво. Нејзината теорија страда од она што Пијаже во општа смисла го квалификува како адултоморфизам. Тој е неодминлив во оваа материја, затоа што бебето не може да продуцира говор со кој ќе го објасни тоа што го чувствува, но Клајн донесува едно важно привдижување таму кадешто храбро зачекорува во спекулацијата дека бебето има капацитет за возрасни емоции. За разлика од неа, и когнитивните психолози (Пијаже) и фројдовската психоанализа сметаат дека бебето нема капацитет за емоции, што се гледа на примерот со толкувањето на првата насмевка на новороденчето.

За Клајн, обратно, бебето има богат дужевен живот, тоа е со капацитет да сака и да мрази, да трансферира емоции врз наворешни предмети и е исполнето со двете најмистериозни психотички состојби: паранојата и шизофренијата, кои му помагаат да повнатрешнува предмети и чувства, па рано формираното Его, рано ја детектира улогата на Другиот и го гради критериумот и вкусот и допадливост за и кон другиот.

Фројдовското наспрема Клајновското бебе. Едното без основниот капацитет на себепрепознавање, другото оспособено за сложените емоции како завист и благодарност.

Теоријата на Клајн, значи, претпоставува дека психичкото на бебето е еквивалентно по богатството на фантазиите на тоа на возрасниот, дури и ги надминува возрасните емоции во агресивноста бидејќи не е репресирано од поредокот на кој с# уште не му припаѓа. Таа теорија е вредна како нарација за бебето кое живее во цел афективен универзум, а тој универзум е исполнет со предмети. За разлика од предметите со кои се соочуваме како возрасни и кога сме дел од поредокот, односот кон предметите за бебето не е ограничен со морални санкции. Тоа се предмети што се многу важни за психичкото устројство.

Но, ниту еден од овие предмети, дури ни ускратувачките, нема потенцијал фундаментално да го загрози малиот субјект. Ускратувачките предмети се лоши, малиот субјект со нив не може да ги задоволи нагоните, но тие не го доведуваат под прашање во една фундаментална смисла. Кога со интроекција префрлува делови од сопствената деструктивност на нив, лошите предмети поправо служат за подобро да се носи со своето комплексно псисхичко устројство.


3.
Во 11 семинар од 1964 година “Четири темелни поими на психоанализата” Лакан додаде надградба на теоријата на Клајн. Тој интроекцијата на Клајн ја смета за куца во смисла дека треба да се обрне внимание на нешто многу посуштествено од простото пресликување на негативната енергија нанадвор. Клучен во интроекцијата, за Лакан, е обратниот процес, а тоа е функцијата на еден внатрешен предмет што се појавува. Тој внатрешен предмет Лакан го нарече предмет мало а. Тој е повластен предмет. Тој искрснува од примитивното раздвојување, од некоја автомутилација.

Ако го пресликаме овој привилегиран предмет врз речникот на Кристева, тогаш раздвојувањето за кое пишува Лакан, кај Кристева би било раздвојувањето од телото на мајката. Предметот мало а искрснува и кај Кристева, а таму не се вика само а, туку а+бјект.

Сметаме дека оваа равенка не е погрешна, иако не е потполна. Една разлика меѓу развојувањето од кое се појавува предметот мало а кај Лакан и абјектот кај Кристева е дека предметот мало а е структурен елемент, воспоставен од Лакан со цел да биде несупстанцијален. Кај Кристева абјектот функционира во четири области: табу, грев, храна и нечисто и од нив ја влече својата супстанца. Но супстанцата на Кристева функционира според некои од законите на структурата на предметот мало а.

Како што рековме именувањето аб-јект значи дека тој потекнува од су-бјектот, но оди накај об-јектот. Тој не може целосно да се материјализира во објект. Тој постои само додека “зема” нешто од субјектот и се реализира во нешто налик на објект, но с# додека тоа нешто не е објект. Тој не припаѓа на ниедно од двете. Ниту едно, ниту друго, абјектот стои помеѓу.

Заканата на абјектот се состои во можноста, тој мал предмет кој се појавил при првобитното разцепување на субјектот од другиот, сериозно да ја разниша мојата фундаментална стабилност. Ако се врати назад во мене, тој може да “ме потсети”, на што?, на тоа дека еднаш сум била дел од целото. Тогаш ме исфрлува од она кое дотогаш наводно било местото на Јас.



ТАБУИЗИРАНИ ОТПОСЛЕ: ОНТОЛОГИЈА НА АБЈЕКТОТ


1. На културата & е потребно да ги скрие абјектните/зазорни феномени. Културата го гони, го крие и го истиснува опскурното зазорно, затоа што се плаши од неговата моќ врз субјектот. Во културно неочекувани и недобредојдени поведенија се смета нечија желба да ја проголта сопствената повраќаница. За разлика од луѓето, во животинскиот свет сме се посведочиле дека на пр. кучињата без поголем проблем може да ја консумираат повраќаницата која штотуку ја произвеле. За нашиот зазор кон повраќаниците нема поголема логична причина. Во повраќаницата с# уште има хранливи материи, што е веројатно причина која го гони кучето да има сосема поинаков однос кон неа, одошто имаат луѓето. При здрава памет, обратно, ретко кој човек би се осудил да го прекриши моќното табу на повраќаницата и истата да ја цени за храна, иако била дел од мене.
Но, токму тука е поентата. И оваа поента ја објаснува целата онтологија на абјектот: повраќаницата била дел од субјектот, и во моментот кога се објективизира, повеќе од сите други објекти, таа станува опасна за мене како констуиран субјект. Абјектот/ зазорот стои помеѓу субјектот и објектот. Еднаш дел од субјектот, повраќаницата станува нешто налик на објект, но ниеден човек не може да му снабди исцело статус на објект, токму бидејќи меморијата за потеклото е с# уште свежа. Тоа што еднаш било дел од мене, с# уште во себе го носи потенцијалот на субјект. Абјектното може да биде само она што, налик на повраќаницата, содржи во себе потекло од субјектот. Постои редица такви абјектни материи: плунка, повраќаница, крв, менструална крв, мочка, пот, фекалии, сперма… Нашата култура е конституирана како напор за санкционирање на тие материи. Културата не ги санкционира нив затоа што се валкани или нездрави, туку затоа што тие се закана за стабилноста на субјектот. Ова не значи дека статистички, практикувањето нечистотија нема да доведе до болести. Еднакво впрочем како и практикувањето чистотија, иако станува збор за различни статистички можности. Но, разликите во начините на кои луѓето ја практикуваат и ја сфаќаат чистотијата, покажува дека сепак не станува збор за зазор од потенцијалната болест, значи не е недостатокот на чистота или здравје тоа што ја тера културата да ги прогласи токму абјектните материи за табуизирани.

Токму обратно, културата ги прогласува абјектните феномени за табуизирани дури отпосле, откако ја сфаќа нивната опасност по стабилниот идентитет. Еден прост доказ се, да речеме, цигарите. Иако голем дел од цивилизираниот свет забранува пушење од медицински и економски причини, извесно е дека зад таа забрана стои и нејасната нелагода од туѓото уживање и од туѓиот здив. Исто така, постојат голем дел култури, претежно од т.н. источен свет во кој пушењето е дел од културолошкиот манир, извесен стил на однесување. Иако сите научни испитувања потврдуваат дека цигарите немаат хранливи вредности, а напротив се штетни по здравјето на луѓето, не сите луѓе имаат зазорен однос кон цигарите, како што веројатно сите имаат кон повраќаниците, фекалиите, мочката, потта, итн. Тоа е затоа што цигарите се исцело објект, кој не потекнува од субјектот. Да се потсетиме на тезата на Мери Даглас: разновидноста на нашите хигиенски навики, не може да се објасни со претставите за заканувачките болести. Нечистото е огрешување од поредокот.
Значи, валканото има потенцијал да ме загрози мене како стабилен субјект, бидејќи ме потсеќа: еднаш си бил дел од целото, еднаш си бил бесконечен субјект на уживањето, еднаш не си се пазарел, си можел да продолжиш да уживаш . Ако сакаш да продолжиш да се пазариш, ако сакаш да продолжиш да бидеш во системот (затоа што тоа е единствениот услов да бидеш), тогаш мора да чистиш. Со чистењето на системот му гарантираш дека ќе бидеш фиксен, дека ќе чистиш од тебе с# што е вишок.
Објектите, дури и кога се најразорни, како оружјето не се изгонети на маргините од културното живеење. Напротив, доцната постмодерна е ера на милитаризирање на културата, со огромна поддршка на медиумите. Во нашата културна перцепција, оружјето конструирано за уништување други субјекти не е опасно. Опасна е секоја материја од меѓупросторот на абјектот, од оној ред кој лебди меѓу јас и не-јас.


УШТЕ ОВА ТИ ТРЕБАШЕ ЗА ДА БИДЕШ КОМПЛЕТЕН
(РАЗЛИКИ МЕЃУ АБЈЕКТОТ И ПРЕДМЕТОТ МАЛО А)



1.
Абјектот (Кристева) наспроти предметот мало а (Лакан). Меѓу нив постојат уште неколку клучни разлики, освен онаа што ја наведовме во главата “Предмети”.

Кристева: абјектот излегува од мене и не може целосно да стане предмет. С# уште личи на мене, на субјектот. Премалку личи на објектот, предметот. Нема цврсти позиции во поредокот (формата му е флуидна, валканото е пожелно да биде невидливо, веднаш исчистено, веднаш исфрлено: не само надвор од телото, туку и надвор од погледот- во канализација, во одвод, во септичкото). Останува помеѓу. Затоа е закана за поредокот и за субјектот во поредокот.

Лакан: предметот мало а се одвојува од мене, но не е важно дали личи на мене. Тој се здобива со статус на предмет, но тој статус не е ист со другите предмети од поредокот. Заради тоа што личи на другите се вика предмет, но бидејќи нема ист статус со другите предмети, се вика предмет мало а. Предметот мало а се здобива со своја судбина. Не останува помеѓу. Тој не останува да биде ничиј предмет, ни мој, ни туѓ, исфрлен надвор од мојот и туѓиот поглед, туку почнува да се однесува како да му припаѓа на некој друг и нему му нуди задоволство. Не останува помеѓу, целосно е инкорпориран од другиот.

Лакан ова придвижување на предметот мало а од мене кон другиот го илустрира преку зависта. Зависта е предизвикана од сликата на поседување добра, кои мене не би ми биле од никаква корист, дури јас не ја ни знам нивната природа. Но, при зависта побледувам пред сликата на потполноста.


2.
Постојат тип на предмети кои не служат за ништо, еден од нив е изметот. Изметот е врзан за аналниот нагон кој е најблизок до абјектот, како што го анализираме овде. Изметот е предметот мало а. Кон изметот малиот субјект негува нарцистички однос, и тоа го знаат мајките кога ги учат своите деца да вршат нужда. Тоа е предмет за кој малиот субјект мисли дека го сака, тој е уплашен дека некој ќе му го земе. Нагонот на малиот субјект кружи околу овој непотребен предмет, затоа што тој предмет (изметот) станува предмет на нагонот.

Изметот, значи, е и предмет на нагонот и предмет мало а. Основна особина на предметот мало а е да биде вечно недостасувачкиот предмет. Никогаш не ти треба, не служи за ништо, а постојано ти недостасува.

Тоа што ти недостасува кај него е самата присутност на празнината, шуплината, која може да ја заземе кој било предмет, каква било форма. А штом е присутност на празнината, тогаш тој е и присутност на целосната содржина, присутност на сета супстанца.

Овој парадокс го знаеме од религиозните четива: Бог е тој што е секаде, според тоа Бог е тој што е никаде. Енергијата со која се придвижува овој парадокс на непотребниот (и оттука суштински потребен) предмет е всушност истата енергија што ја предизвикува религиозната верба.

Како илустрација на предметот што ти недостасува бидејќи ја потврдува празнината, Лакан го наведува оралниот нагон. Предметот мало а не е првобитната храна, тој не е изворот на оралниот нагон (храната), туку е воведен за да означи дека ниедна храна никогаш нема да го задоволи оралниот нагон.


3.
А што е со изметот, кој е непотребен предмет? Зошто малиот субјект него не го смести во лоши, ускратувачки предмети, како што за лоши предмети ги смета деловите од телото на мајката што не ги задоволуваат неговите нагони? Зошто изметот, иако непотребен, не е предмет од кој малиот субјект лесно се откажува? Кристева со извонредна интуиција го решава овој проблем: затоа што еднаш бил дел од мене, па и кога е надвор од мене, с# уште ја има, ја содржи меморијата за Јас, “чува” дел од Јас. Но, Лакан ова го надополнува со едно фундаментално и оттука многу важно објаснување:

Клучниот проблем со првичното откажување од изметот, со одбивањето (при тоа мислиме на генеричкото, а не на културното одбивање, оти одбивањето на изметот станува услов за влез во културата и во поредокот) е нејасната идеја дека непотребниот предмет е истовремено и предмет на завист: мене не ми треба, но што ако го земе другиот и со него стане комплетен?

Ете го објаснувањето за чудната анална фантазија што ја запишува Мелани Клајн: бебето замислува како настојува својот измет, заедно со своето тело, да ги внесе во мајчиното тело. Тоа е начинот да се оствари конечната комплетност:

(1) се остварило и Фројдовското “океанско чувство” дека сум (бил) (и повторно ќе бидам) дел од затворен и конечен универзум, и
(2) ништо не исчезнало од тој свет со моето раѓање (разорување на еден свет, излегување во друг). Доказ дека ништо не исчезнало, дека никаква енергија не се потрошила е токму непотребниот предмет. Мене не ми треба, но дури и тој (ми) е вратен.