Jasna Koteska - Book Collection

I. ИНТИМИСТ


Извадок од „КОМУНИСТИЧКА ИНТИМА“ на Јасна Котеска, Темплум, Скопје, Скопје, 2008, 436страници, ISBN 978-9989-189-41-8


1.
ЗА ЕМОЦИИТЕ ШТО ОСТАНАА ВО ЕДЕН АВТОБУС


Никогаш не сакав да ја напишам оваа книга, иако ниедна тема не ми била поважна. Но не ги бираме ние темите, темите не’ бираат нас. Татко ми беше поет. Подоцна ми рекоа дека таква професија не постои. Татко ми беше мојата љубов, радост и гордост. Сепак, нема улица од моето детство, а да не ја мразам. Сега живејам од другата страна на градот и секое одење во Карпош 4 ми раѓа депресија. Немам поминато една улица од моето детство, фатена за раката на татко ми, а татко ми да не ме терал да се вртиме по трипати назад. Ако не ме терал тој мене, јас него сум го терала. Бевме родител и дете и сојузници. Но ова не е биографска книга за татко ми. Од сите луѓе на планетава, своите родители најслабо ги познаваме, тоа е таа Хегеловска дијалектика и лешинарски би било да се тврди спротивното. И да сакам да напишам книга за татко ми, не можам. Ова е книга за тоа како мене ме болел комунизмот и паланечкиот менталитет, а не како татко ми го болел. Татко ми, фала богу, барем во смртта ја најде својата слобода. Од сите, па и од своите деца. Татко ми сакаше да остане запаметен по своите песни. Тие се неговата биографија.

Овие неколку реда се мојата. Татко ми го уапсија истото утро кога тргнав во гимназијата со судбинско име „Јосип Броз Тито“. Ги поднесов документите заедно со моите пријателки, сите ги имавме истите петки, за разлика од другите, јас имав и многу дипломи. За разлика од другите, мене ме немаше на списокот, то ест ме имаше, ама под цртата. На 2 септември 1984, во 6 часот утрото, додека ме испраќаше на мојот прв школски час, неполн час пред да го уапсат, татко ми ме тешеше дека е сигурно направена некаква грешка, невозможно е да сум испуштена, сигурно ќе ме примат. И навистина, со пенкало бев пречкртана од списокот под цртата и додадена над цртата. Со трчање се вратив дома за да му ја пренесам среќната вест на татко ми. Но татко ми повеќе го немаше дома. Бев 35-тиот ученик во класот што собираше 30. Тогаш не помислив дека сум вишок, како и четворицата други. Никогаш не дознав од какви други гревови се состоела нашата отпадничка петорка. Во годините што следеа на мојата гимназија и’ донесов многу дипломи. Во годините што следеа, заборавив дека еднаш беа заборавиле да ме примат. И никогаш не помислив дека моето име на списокот го додале луѓето од УДБА. Денес испаѓа дека се’ што знам, ним им го должам. Затоа е логично, оваа книга ним да им ја посветам.

Иако уредно ги извадија повеќето документи од полициското досие на татко ми, луѓето од УДБА, сепак, решија последователно да ми врачат едно, никогаш нестасано, писмо. Тоа е прошталното писмо на татко ми од 12.12.1985 „Драга Јасне, ова проштателно писмо знам дека многу ќе те погоди, но повеќе не ми се живее. Еден ден кога ќе пораснеш, кога ќе размислиш, ќе ти стане можеби јасно зошто сум постапил вака. Се’ сум поднесувал, и радост, и беда, но неправда не...“ (толку е доволно, другото е за мене). Ова писмо го оставија затоа што се внимателни. Затоа што знаат дека некои работи никогаш не треба да престанат да болат.

Нашата гимназија имаше практична настава во фабриката „Металски Завод Тито“. Таму се запознававме со работниот процес на социјализмот. Фабриката се наоѓаше близу до скопскиот Хиподром. Додека другите се организираа за да ги гледаат коњите, јас останував со работничката класа. За коњите на Хиподром тогаш се грижеа затворениците од затворот Идризово. Се плашев дека ако до коњите го здогледам татко ми, нема да знам што смејам да направам. Во училишната библиотека, еднаш библиотекарот ми шепна дека татко ми е голем човек. Во писмото за тој месец до татко ми, напишав дека библиотекарот го поздравил и рекол дека е голем човек. Татко ми ме замоли во своите писма повеќе да не споменувам ниедно име, не смееме да ги повредуваме луѓето. Моите писма станаа уште постудени, ако воопшто беше можно.

Лажат тие што велат дека имаат спомени од своите трауми. Кога си во траума, градиш паралелни светови. Додека се труцкавме во преполниот автобус накај Идризово, секогаш замислував една иста сцена. Како го шетам моето куче, што го немав, низ градскиот парк. Секогаш истата сцена, секогаш истото куче. Во кантината пред Идризово чекавме со саати и гледавме накај главната капија; посетителите беа или многу бучни или многу тивки; меѓу нас немаше никакви недоразбирања. Не’ внесуваа во една голема сала што ја викавме „трпезаријата“, и иако трпезариите се интимни, овде ништо не беше лично. Ние секогаш седевме на „нашата“ маса, лево од бифето, на кое се продаваа истите пет работи што се продаваа и во кантината, секогаш истата маса, секогаш истите пет работи. Татко ми излегуваше прв, што не беше мала работа во однос на затворениците од габарит што се буткаа позади него. Кога ќе седнеше на „нашата“ маса, не зборуваше ни многу, ни гласно. Лево од нас, секогаш шеташе полицаецот, што во Лениновски дух, тогаш се викаше милицаецот. Потоа со истиот автобус се враќавме назад. Се залепував за прозорското стакло и со отворени очи гледав во моето куче од паркот. Мора да ви признаам, градскиот парк мене и ден-денес ми е одвратен.

Кога почнав да го проучувам досието на татко ми, бев водена од една сосема ургентна, лична потреба. Немав јас глад да дознаам кои биле шпионите на татко ми, ниту зошто; не бев водена од потребата да ја сфатам големата историја; не сакав јас да ја расчленувам логиката на југословенскиот комунизам, уште помалку паланечката верзија на македонскиот комунизам. Тоа дојде подоцна кога емоциите се ослободија од се’ што конечно правеше, или се’ уште би можело да прави, некаква разлика. Нив морав да ги оставам на една станица за да може да продолжам. Ние тогаш, знаете, и немавме многу станици на кои запираа нашите автобуси...

Сакав за себе, лично, да се помирам со минатото на моето семејство. Чувствував некаков минат губиток, некаква непрепознаена тага. Замислете за момент како живее човекот со товарот на тагата што не може јавно да ја истагува? Иницијалниот момент за мене дојде кога ја читав книгата „Барањето на Антигона“ (2000) од Џудит Батлер. Последниот пасос од првата глава, гласеше: „Антигона одбива да се покори на кој било закон што одбива да ја препознае јавно нејзината тага, и во тоа ги антиципира ситуациите на оние со јавно неистагувана болка – што болните од сидата на пример, добро го знаат. На каков тип жива смрт се осудени овие луѓе?“ Знаејќи дека вкупната бројка на личните комунистички досиеја во Македонија е повеќе од 15.000, започнав да ги бројам децата и роднините на гонетите во комунизмот и да се прашувам: „Каде се овие луѓе денес? Што прават сега? Што прават со својата тага?“

Почнав да зборувам со моите пријатели и колеги за досието на татко ми. Испадна дека сите знаeле дека татко ми бил во затвор, дека моето семејство било екскомуницирано. Но тие никогаш не прашаа, јас никогаш не кажав. Како да имавме скриен пакт да се утешиме во молчењето, како да немавме идеја каде да одиме со нашите приказни од времето на комунизмот, како да имавме тип на културна амнезија, некаков консензус – зборувај за се’, само не за тоа. Секако, тука и таму, зборував за затворот на татко ми, на некој дечко или на близок пријател. „Знаеш, татко ми беше еднаш во затвор, во комунизмот“. По падот на комунизмот, нивните реакции секогаш беа или чисто молчење или нелагодност. Не затоа што немаа емпатија, туку затоа што не постоеше никаков препознатлив ритуал што би можеле да го повикаат, никаков предефиниран метод со кој би можеле да ми одговорат. Каде би ја ставиле мојата тага? Какво име би и’ дале?

Еднаш, на денот на годишнината од смртта на татко ми во 2002 година, на комеморацијата, мојата најдобра пријателка на гробиштата во родното село на татко ми, Присовјани, ме праша: „Сите ние плачевме, зошто ти не плачеше?“ Одговорив: „Ако почнам да плачам јавно сега, никогаш нема да можам да престанам.“

Еднаш, многу подоцна, в раце ми падна книгата „Добар Сталин“ (2004) на Виктор Ерофеев. Ерофеев - дете на номенклатурата, златната младина под заштита на Кремљ, баба му еднаш се јавила кај мајка му дека детето повраќало оти се прејало кавијар. Кај нас никој никогаш не напиша ваква книга, синовите од Дедиње, Пантовчак и Водно правеа рокенрол, филмови од „црниот бран“ (ним им беше дозволено) и од Индија носеа будизам со кој живееја „авангардно“. Таа садомазохистичка врска помеѓу уметноста и идеологијата конечно заврши така што најголем дел од овие синови подоцна отидоа „премногу десно за да се сеќаваат на своето детство“. Во „Добар Сталин“ е опишано како книжевните испади на младиот Ерофеев го спречиле Стариот Ерофеев на врвот од кариерата да му стане заменик-министер за внатрешни на Андреј Громико. Ерофеев заклучува: „Зарем јас да ги осудувам знаменитостите на 20 век? Па да имаше само еден куршум помалце, само една крематориумска печка помалце, ни мене нема да ме имаше на овој свет.“ И точно си испаѓа дека тие, по ѓаволите, отсекогаш си имаа поинтересна приказна од „нашата“. Ние излегувавме од џганот на животот, од поттурнатите. „Тие“ се раѓаа како херои, од крвта на сите што паднале на олтарот на нивните животи.

Кога во декември 2005 јавно прозборев за досието на татко ми, почнав да добивам анонимни и полуанонимни закани по безбедноста на моето семејство. (Види ја главата „Тврдо крило“). А никој не е идиот, јас можам без минатото на татко ми, но не можам без иднината на син ми. Испадна дека комунистичките теми се се’ уште трауматски, дека тие не се така наивни како што навидум ни се чини. Престанав да се обидувам да разберам дали полициската група со која бил уапсен татко ми, била дел од интерните потструктури на УДБА. Тоа и не може да се дознае, освен преку „распрашување“ кај истите структури. Комунистичката трагедија на татко ми, и онака е многу поголема од само тврдата Удбашка приказна од 1970-тите и многу потраорна од само неговата робија во 1980-тите. Неговата севкупна комунистичка голгота е долга преку 40 години.

Дури во последниве две години кај мене дојде желбата од феноменолошки увид во комунизмот. Каков човеков инженеринг бил потребен за да се воспостави таа идеологија? Што значела таа? Што значела комбинацијата од комуњарство и паланечки менталитет во македонската верзија? Како било можно жртвувањето од олкави размери, зошто комунизмот го барал тоа? И конечно, што значело тоа „интимист“? Што значело да се биде интимист во комунизмот, интимист во нашиот паланечки свет? Оваа книга е еден од можните одговори на тие прашања, таа е одговор на прашањето: како го сфатив тоа време, како денес гледам на таа македонска збирштина од комунизам и паланка?