Jasna Koteska - Book Collection

Јасна Котеска: Санитарна енигма (Темплум, Скопје, 2006)
ISBN 9989-902-87-9

Невозможен поредок









Личноста што валка никогаш не е во право.
Таа или паднала во некоја погрешна состојба,
или едноставно ја преминала линијата што не требало да ја премине,
оти при преминувањето се ослободила опасност.

Мери Даглас: Чисто и опасно









ДВА БОСАНСКИ ПРИМЕРИ



1.
Навистина, од каде потребата за чисто? Можеби припаѓате на онаа група луѓе за кои чистото е императив? Но, дури и вашата дневна рутина да не може да се замисли без бришење прашина, миење садови, генерална хигиена на телото и просторот, тешко е веројатно дека причините за таа потреба ви се повеќе транспарентни, отколку што на другите луѓе им се интелигибилни причините за сопственото толерирање на нечистото. Опсесијата по чистото често оди заедно со желбата за ред - за голем дел од луѓето, имено, чистењето е синонимно на ред, па во чистење подразбираат и средување, враќање на предметите на своето место, и покрај нејасното прашањето: што е свое место за еден предмет? Но, едно е јасно: ако без голема грижа на совеста ги практикувате ритуалите на чистота, или ако ги изведувате токму за да ја надминете грижата на совеста, секако припаѓате во групата на социјализирани луѓе, бидејќи културата и нејзините институции работат на наметнување грижа на совест во врска со нечистото. На тоа упатуваат сите сегменти од културата кои се занимаваат со пласирање готови модели за исправен живот, а највидливи се во рекламите, кои се натпреваруваат во заситување на пазарот со производи што успешно помагаат во битката против валканото. Со други зборови, конвенционалната култура ги санкционира своите жители да веруваат дека вредностите на чистото се дел од навиките на цивилизираните луѓе. Постои и обратна група луѓе кај кои чистењето предизвикува грижа на совеста. Ова чувство иако воопшто не е ретко, за жал, не е воопшто поддржувано од институциите на културата, вклучувајќи ја и црквата, па на оваа група луѓе им преостанува немо да ги изживуваат своите спротивставени нагони по прашањето за валканото, бидејќи културата одбива да им ги канализира. Жените особено ја негуваат навиката за чисто - во животот на еден хетеросексуален пар, статистички е многу почесто жената да стои на браникот на хигинеските навики, а мажот да има лежерен, рамнодушен, а понекогаш и агресивен однос кон чистото. За многу жени, бришењето прашина е дел од ритуалот на себеочистување. Чистењето заради нервоза или невроза е чест тип на женска борба против анксиозноста. Ваквите навики не се случајни. Ако апсолутното нечисто не постои, тогаш нечистото е едноставен цивилизациски удар, тероризам управен против системот, односно огрешување од него. Ние преку чистото ја именуваме, ја дефинираме и ја перцепираме нашата култура, ја прогласуваме за повисока од натурата, поцивилизирана, покултивирана, попродуховена и, конечно, подостоинствена форма на постоење.


2.
Како што се рече, луѓето, освен по бројни други прашања, генерално се разликуваат по однос на тоа дали нечистото го искусуваат како етички еквивалент на падот и корумпираноста. Како што за некои луѓе нечистото е стигматизирано и мора да биде совладано, така за други луѓе нечистото е прифатливо и дури допадливо, е чин на исчекор кон моралната доблест наспроти стерилноста на моралниот ужас. Како што за едни чистењето е чин на исчистување на грижата на совеста, така кај други луѓе со чистото се инаугурира цел сет чувства на вина, грижа и потреба од “валкање”. За едни, извалканата, неуредна судбина е дел од пеколот на овој свет. Да се потсетиме на босанскиот писател Иво Андриќ, добитник на Нобеловата награда за литература, кој во својата легендарна збирка записи “Крајпатни знаци“ ги објави овие мисли: “Луѓето во касабата се брбливи, брутални и глупави, а животот е смрдлив и пуст, полн со беда и комичност, Гогољевска комичност… Во мене е мирна мислата - да се работи, да се престигнат останатите (о, тоа требаше одамна), а во себе да се живее свој живот. И јас - а тоа е прв чекор, ќе почнам да работам математика. С# повеќе верувам во својата снага. Треба да се надополни тоа што се испуштило… Гледајќи ја околу себе очајната грдотија и многукратните и тешки последици на нередот и безволноста, се зареков дека ќе работам со мисла и со раце, за себе и за другите, секогаш и секаде, но ќе работам. Така што трајно ќе живеам во плодно движење и корисни промени, се зареков дека ќе се бранам себеси и своето место на кое живеам од неред и нечистотија, од застој и немаштија”. За Андриќ, гледаме, етичките димензии на бруталност кон себе и кон другите, како и културните димензии на застојот и немаштијата се врзани директно со чувството за неред и нечистотија. Битката против неетичноста и нецивилизираноста, значи, започнува со битка против нередот и нечистотијата.
3.
За други луѓе, меѓутоа, совршениот ред е пеколот на овој свет. Миљенко Јерговиќ, кој се прослави со книгата раскази за Босанската војна од 1990-тите, “Сараевско Марлборо”, во женското списание наменето за културно инаугурирање на чистото и уредното, Космополитен (во мај, 2003), објави есеј во кој редот и чистотијата ги опиша како синонимни за застојот и етичкиот пекол. “Мојот прв сосед во Сараево беше стариот професор од Економски факултет, никогаш не се женеше, а неговиот дом беше најуредниот од сите во кои дотогаш сум влегол. Како дете, ме плашеше тагата на тој стан. Паркетот смрдеше на старинска, главоболна хемикалија, прозорските стакла беа така исчистени што се чинеше дека ги нема, намештајот светеше - без отисок на ниеден од десетте професорови прсти. Беше тоа призор на совршена осаменост. Во неговиот стан одев еднаш месечно - му ги носев сметките за вода и струја, а за возврат ми подаруваше чоколадо замотано во бела хартија и Фрукталов сок на цевче. И тој ритуал зборуваше за неговата уредност. И за мојата алчност - до солзи ме доведуваше ако некој друг му ги донесе сметките. Кога почна војната, професорот, всушност без причина, го напушти Сараево. Умре во колективното живеалиште на бегалскиот центар, некаде во Источна Босна, сред нередот на туѓите судбини. Неуредноста за него, верувам, беше најлошата казна. И не знаеше, несреќникот, дека за други, уредноста е пекол од истиот вид.” Во овие два текста има две перспективи - и одбивност и привлечност на феноменот на нечистото. Луѓето од една заедница, обратно од она што сме спремни да веруваме, немаат ист однос кон нечистото; и, исто така секој еден од нас, во некои денови толерира поголем степен нечистотија и во други, помал.

За правилно да ги прочитаме овие амбивалентни информации за доживувањето на нечистото потребна ни е најнапред една друга алатка, симболното. Нечистото се отвори за тематизирање, имено, дури откако теориски се осмисли симболното.


ПРАЗЕН И ПРОРОЧКИ ГОВОР


1.
Тоа што наједноставно и секојдневно го нарекуваме реалност не е исто со симболното.

Разликата ќе ја видиме на случајот на шармантната пациентка на аналитичарот Балинт што ја користи Лакан на своите предавања за Симболниот поредок. Оваа допадлива дама му припаѓала на типот пациентки кои брборат, брборат за ништо да не кажат. Таа го изложувала својот проблем и кај други аналитичари (и за него имала самоосвест), а проблемот се состоел во извесна невроза која никако не можела да излезе на виделина, бидејќи нејзиното кажување се состоело од неважни или од едвај важни работи.

Еден ден, по цел час “болно брборење”, одеднаш Балинт нежно го допрел местото што не сака да биде откриено. Пациентката добила препорака за ново работно место, во кое стоело дека е “тотално доверлива личност”. Точката не прекршување се случила кога се соочила со загрижувачкиот миг на вистината, дека додека некој за неа вели дека е доверлива, таа всушност никако не сака да биде доживеана како доверлива. Таа не сака никој да може да се потпре на нејзиниот збор, оти ако зборот ја обврзува, таа ќе мора да почне да работи и да престане да зборува. А работата има закони, правила, работни часови, работата обврзува на почитување на симболниот поредок, кој ќе ја стави во позиција на роб. Таа ги сфаќа начините на кои се доживува зборот на детето и зборот на возрасниот, вели Лакан во својата анализа. Зборовите секогаш повеќе или помалку го редуцираат возрасниот човек до роб и затоа таа брбори.

И детето користи зборови, и детето има свој говор, и тој говор воопшто не е празен, најчесто е далеку од празен; тоа е говор преполн со значења. А возрасните поминуваат часови восхитувајќи им се на мудростите кои излегуваат од устата на децата. Но: тука е целата поента, вели Лакан, тоа е моментот на идолатрија, со кој се влегува во имагинарен однос, во однос со нешто што не постои. Прекрасниот говор на детето е можеби трансцендентен, можеби е врзан со небото, можеби е пророчки, но тој говор не го обврзува детето на ништо. Напротив, возрасните минуваат часови и вложуваат силни напори, кога работите не одат добро, да го врзат детето со некое ветување, бидејќи за детето, неговиот пророчки говор не мора да значи ништо.

Ако детето кажува мудрости кои не се важат, тоа значи дека и кога детето ќе ја погоди суштината на нештата, неговите мудрости не направат никаква разлика. Обратно, она што се важи во светот на возрасните е празниот говор, кој иако не ја погодува суштината на нештата, сепак се важи за говор прикладен на симболното, бидејќи во себе има елемент на ветување.


2.
Симболниот поредок Лакан го воведува во 1953 како Закон кој ја регулира желбата во Едиповскиот комплекс, чија забрана е изведена од забраната за инцест. Базирајќи се на откритијата на Леви Строс за инцестот како ниту биолошко, ниту културолошко одличје, туку како праг што ја генерира можноста од култура, Лакан симболното го одвојува и од биологијата и од социјалното. Симболното е она што е универзално во културата, на пр. симболната позиција на таткото во поредокот не треба да се меша со социјалниот живот на еден конкретен татко, и сл.

Симболното е мрежа на означители со кои луѓето се договараат да го именуваат, да го тематизираат, да го чувстуваат и да го искусуваат светот, но таа мрежа на означители никако не е иста со суштината што тие се обидуваат да ја претстават. Референтите (кои пак, по себе, секако, не се исто што и суштината) се скриени зад означителите. Симболното не е вистинското нешто, туку е секогаш веќе привид, извесна замена, имагинација; ние живееме во поредокот убедени дека тоа е реалноста, но тука постои лага, бидејќи означителите не се реалноста сама. Ние влегуваме со нив во имагинарен однос, со нив се криеме од суштината на нештата, затоа симболното е конструкција, договор. Симболното е секогаш веќе имагинарно. Но, имагинарноста на симболното треба да ја разликуваме од фазата во развојот на субјектот што Лакан ја нарекува имагинарно.

Лакан воведе разликување на три нивоа: имагинарно, симболно и реално кои соодветстуваат на трите аспекти на психичката структура: суперего, его и ид кај Фројд.

1. Имагинарното е нелингвистичко и субјектот живее во него пред да стане говорен субјект, пред да го овладее јазикот. (Кај Кристева оваа фаза се нарекува семиотичко).

2. Симболното е комунално, се одликува со правила и норми кои го владејат однесувањето, но тоа е исто така имагинарно затоа што во него не постојат вистинските нешта, суштината сама, туку замената за нештата. Затоа симболното би било некакво пост-имагинарно (бидејќи е различно од имагинарното на пред-субјектот).

3. Третото плато -реалното -е најтешко објасниво, а самиот Лакан во најдоцните дела се обидува да го дефинира преку матеми, но реалното би било она место каде се наоѓа суштината, говорот на реалното (кој и не е говор, туку е пукнатина во говорот) е пророчки, додека говорот во симболното (кој само се претставува како неамбивалентен) е секогаш веќе празен говор.

Едно дете влегува во симболното со усвојувањето на јазикот, значи околу втората година од животот, а поцелосно се интегрира во него со завршувањето на Едиповата фаза (околу 3-4 година од животот).

3.
Медиумот низ кој, и во чие име, се врши тоа предавство на референтите за означители е медиумот на јазикот, а главната агентура во име на која се воспоставува поредокот е Таткото. Светот станува поредок на означители кои се разменуваат преку јазикот и во име на таткото, и тие значат изгонување на референтите и репресија на мајчинската позиција.

Симболниот поредок е свет на закони и договори, свет на културата, институциите, јазикот и е патерналистички свет: законските структури се патерналистички, јазичната практика е патерналистичка и лингвистичкото означување е патерналистичко. Симболното станува означителна, татковска мрежа растегната преку реалноста на светот.

Значи, дамата на Балинт. Проблемот на симболното е дека во него се содржи тој “дамски”, всушност детски парадокс. Тој парадокс не може да биде лечен, бидејќи е кодиран во поредокот. Овој дамски парадокс е многу важен и за тематирирање на нечистото, но за да стигнеме до него (види, гл: Инфантилност), најнапред ќе го претставиме феноменот на нечистото како што е анализиран кај Кристева.



АБЈЕКТ: ИМЕ, ВРЕМЕ, ПРОСТОР


1.
Теоријата на Јулија Кр(и)стева од “Моќта на ужасот: есеј за абјектот” ја осветлува двостраноста (привлечноста и одбивноста) на феноменот на нечистото. Кај Кристева нечистото е еден од четирите чинители (заедно со табуто, храната и гревот) низ кои се пројавува категоријата што ја именува како абјект. Затоа најнапред, што е абјект?

И пред, и по книгата на Кристева, зборот абјецт во англиските речници значи само едно од двете нешта: презреното, подлото, ниското, нешто што има малку директна врска со физичката нечистотија, а повеќе асоцира на морален, културен, социолошки пад. На пр. во Оксфордовиот речник на англиски јазик (1990) абјектот се толкува како: 1. террибле, еџтреме ситуатион (ужасна или екстремна состојба); 2. цомплителѕ њитхут приде ор дигнитѕ (целосно без гордост или достоинство); 3. верѕ поор, цомплетелѕ њитхоут суццесс (многу ниско, тотално без успех). Зборот е исто преведен и во македонско-англискиот и англиско- македонскиот речник на Зозе Мургоски (2000 година). Во српскиот превод на книгата на Кристева, зборот абјект е преведен со зазор, а овој збор се користи и во македонскиот јазик (во есеистичка форма на пр. Кај Блаже Конески; во поезијата Катица Ќулафкова, и сл.)

Но, по англискиот превод на книгата на Кристева- иако речниците продолжија да ја регистрираат секојдневната употреба на абјектот како негативен феномен - во естетиката, литературната наука, современата психоанализа и родовите студии абјектот почна да се исползува како сложена алатка за определување на еден специфичен, граничен феномен.

Еве како Кристева ги определува времето и локацијата на абјектот:

1. Абјектот е место помеѓу потсвеста и свеста, каде на една локација и во исто време, се среќаваат внатрешното и надворешното (нагоните и надворешните феномени). Абјектот е (субјектовата) граница од внатре кон надвор и обратно.

2. Абјектот има и над-лична локација и над-историско време. Тоа е она место каде одеднаш се допираат архаичното и современото (анималното и културалното).

3. Абјектот не постои на две места оддеднаш, туку на еден меѓу-простор, бидејќи ако стигнеме до крајот на едно нешто (под претпоставка дека нештото се граничи со друго нешто што е од иста супстанца), ќе дојдеме до почетокот на другото нешто, но тие меѓусебе не се идеално одвоени, туку се допираат со еден заеднички квалитет, се слеваат на едно единствено место и таму споделуваат нешто заедничко, тоа заедништвото е абјектот.

4. Абјектот е позиција која е напната и опасна. Ова го пишува веќе Мери Даглас: “Личноста која минува од една состојба во друга самата се наоѓа во опасност и зрачи опасност по другите” , и: “Да се биде на маргината значи да се биде во допир со опасноста, да се биде на изворот на моќта”. Абјектот содржи закана и насилство. Првата реченица од книгата на Кристева гласи: “Во самата абјектност се наѕира еден од оние жестоки, мрачни бунтови на битието, насочени против заканата која како да излегува од една прекумерна надворешност или внатрешност, исфрлена надвор од досегот на можното, дозоленото, замисливото”. И надворешното и внатрешното претставуваат закана едно за друго, затоа што суштината на битието, на нашето суштествување е насилна, револтна. Но, опасноста за која зборуваме не е опасност по субјектот, туку единствено по поредокот и неговите институции.

5. Името аб-јект ја означува ситуираноста меѓу су-бјектот и об-јектот. Абјектот не е субјект, иако потекнува од него. Абјектот не е ниту објект: “абјектот не е објект со кој се сооочувам, кој го именувам или замислувам”, иако “абјектот има само една карактеристика на објектот- спротивставеноста на Јас.” На абјектот му се одзема квалитетот на објект - тоа не е ниту орудие, ниту предмет, ниту машина, ниту што годе што има квалитети на објект, и токму затоа не може да биде дел од симболното, бидејќи симболното е сочинето од опредметени феномени, од означители кои имаат корелативи.

6. Бидејќи не е дел од симболното, абјектот единствено може да потекнува од семиотичкото, значи од периодот на раѓањето па с# до влезот во симболниот поредок, до станувањето говорен субјект. Абјектот се продуцира во семиотичкото, но добива и дава живот само кога од семиотичкото ќе (се обиде да) продре во симболното; ќе се обиде, бидејќи абјектот не може да живее во симболното.

7. Така единственото место на кое може да постои абјектот станува меѓупозицијата, а неа Кристева ја нарекува тетичко. Тетичкото е територија каде се разнишува дихотомијата субјект – објект; на тетичката територија (краткотрајно) “живее” абјектот.

8. Ако местото на абјектот е извесен меѓу-простор, треба да претпоставиме дека е тешко да се тематизира (дури и под услов да се почувстува) некој меѓупростор, затоа што може да се тематизира само она што зафаќа одреден простор: било свесен, било несвесен; било архаичен, било култивиран. Таму кадешто се спојуваат два квалитета, се јавува извесен оксиморон, кој & е туѓ на мислата, бидејќи мислата може да биде артикулирана само ако е значењето опозитно. “…(Н)адвор од досегот на можното, дозоленото, замисливото”. Обидот да се концептуализира овој простор во кој јас ќе се сретнам со моето внатрешно, или моето внатрешно ќе се сретне со моето надворешно – за тие простори с# уште немаме јазик, немаме концепт, алатка за именување, а штом не можеме да ги именуваме ги третираме како да не постојат. На пр. во една прирачна книга “Најчести грешки во употребата на англискиот јазик” од Пол Брајанс ќе сретнеме ваков коментар: “Абјектот е секогаш негативен. Не може да искусите ‘абјектно уживање’, освен ако не сакате дабидете намерно парадоксални”. Мислата го смета за намерно она што не може да го прими свесно. Но, токму станува збор за обратното: не постои ништо што е природно, а да биде истовремено чисто, исчистено од својот опозит. Целата книга на Кристева е замислена како обид да се именува, бидејќи името значи постоење; она што не можеме да го именуваме, тоа не постои; ако не постои, треба да се измисли јазик, со кој ќе се врати назад во видливото и мислечкото.


ИНФАНТИЛНОСТ: ИЛУЗИЈА ЗА ЕДИНСТВЕНОСТА



1.
Основниот парадокс на симболниот поредок е “дамското”, всушност детско, инфантилно одбивање да се биде врзан со договорот. Поентата на договорот во симболниот поредок е субјектот да биде врзан со контрадикцијата, со амбивалентноста која секогаш се содржи во говорот како таков. Поентата на договорот е субјектот да биде натеран да го потпише својот амбивалентен говор. Оти говорот секогаш формира фундаментален амбигвитет, говорот како функција на симболното треба да води до акција, која ќе се вгнезди во светот (во законот, во преговорот и во договорот), истовремено додека она што треба да го натера на акција е и активно и пасивно, истовремено движи и се движи и мирува без да сака да се помрдне.

Во книгата Приказни за љубовта Кристева пишува: “Сите ние сме перверти, неотеиници, неспособни за самостојно постоење во симболниот поредок, постојано гонети да трагаме по анималните извори на страста која го поразува Името заради предноста од себе-губењето во поплавата на задоволството.”

Претпоставката која ја изложува Кристева е дека субјектот е секогаш однапред оној кој бара криза. Во строга смисла на зборот тоа значи дека секој субјект се дефинира како субјект близок до лудилото, и секогаш первертиран, криминален во однос на поредокот. Тоа е затоа што симболниот поредок во кој боравиме е противречен, и таа негова амбивалентност н# тера никогаш докрај да не ги испочитуваме правилата, и секогаш да бараме збор кој нема да не обврзе на ништо. Таков збор нема и Јазикот станува место каде секој од нас отпочнува борба. Како што вели Кристева, субјектот се конфронтира со јазикот. Јас со целата страст сакам да го поразам името и пошироко да го изгубам јазикот, за да можам да се препуштам на задоволството. Оти и јазикот, како и симболиот поредок е сочинет од амбиваленција. Затоа, криминалниот, перверзен субјект всушност може да се дефинира како секогаш инфантилен субјект.

Клучниот збор од овој цитат е зборот неотеиничен. Неотеиничност значи квалитет или способност на возрасниот да сочува меморијата за своите незрели, јувенилни карактеристики. Кристева вели: сите ние сме неотеинични. Значи, возрасниот има вроден капацитет да биде не-возрасен, и може да го лансира тој свој потенцијал по потреба, а таа потреба секогаш постои.

Потенцијалот за субверзија е сочуван во меморијата за првиот “поредок” во кој сум била. Тој прв поредок е фазата на радикална зависност од телото на мајката. Македонската филозофка и поетеса, Ана Димишковска –Трајаноска влезот во светот го дефинира како принцип на изневерување на мајката: “Прво/го предаваш небитието/заради мајка ти/Потоа/ја предаваш мајка ти/заради светот.”

Како што рековме погоре, оваа фаза Лакан ја нарекува имагинарна, а Кристева -семиотичка. Во неа пребива жителот наречен пред-субјект или прото-субјект. Тоа е етапа, да се послужиме со терминот на Димишковска, што стои помеѓу небитието и состојбата на (о)свес(т)ен субјект.

Прото субјектот с# уште не е дел од симболниот поредок: не употребува јазик, не знае дека постои инцест; тој само што влегол во битието, зависен е од телото на мајката и ултимативно е зависен од туѓата помош. Тоа постоење во форма на прото субјект трае од раѓањето па до станувањето говорен субјект (околу втората година од животот) и од тука с# до Едиповската фаза (значи, најдоцна до 3-4 година од животот). Прото субјектот е еден вид пред-Јас. Јас с# уште не сум субјект, иако веќе не сум ниту небитие.


2.
Една од главните особини на жителот на територијата на семиотичкото (Кристева) или на имагинарното (Лакан) е негувањето илузија за единственоста.

Тоа е мегаломанска илузија, за мене с# и сите на светот се дел од еден единствен ентитет- Јас. Тоа значи, меѓу мене (како пред-субјект) и меѓу кој било предмет, појава или феномен од надворешниот свет (од објектот), не постои разлика. Подобро е да се рече, целиот свет сум јас, прото-субјектот. Може да речеме, со извесна доза на наивно упростување, дека прото-субјектот е еден вид Бог, или уште подобро прото-Бог. Кога би можел да зборува за искуствата од прото-субјектната фаза, тој ентитет, со бесконечна авторитарност, би ги повторил зборовите на Христовиот бог, дека тој е во сите нас подеднакво.

Овој луд, прото-субјект кој ја ужива грандиозната мегаломанија, на сопствена жал и (можеби) на среќа по другите, истата ќе мора подоцна во животот да ја замени со поскромната позиција на средновековен ренегат, кој, освен во ретките моменти на бесконечна среќа (да се потсетиме на дефиницијата за животот како петнаесет минути бесконечна среќа), никогаш веќе нема да смее, ниту да може за себе да каже дека се чувстува како Бог. Ако и по субјективизирањето, сепак продолжи упорно тоа за себе да го тврди, културата ќе се погрижи да биде изопштен како криминоген или патолошки субјект, изолиран и маргинализиран тој ќе биде надвор од тековите на договорената култура, а со тоа и на влијанието врз неа. Ентитетот кој постои во семиотичката фаза, Кристева го именува како лидално, архаично дете. За него реалноста е самиот принцип на уживање - никогаш подоцна овој субјект нема да може да го каже она што би го рекло детето од семиотичката фаза: дека единствената реалност е моето сопствено уживање, затоа што не постои систем на норми и вредности, не постои поредок когошто го загрозувам со моето уживање. Постојам само јас и во него моето уживање. Иако не постојат разлики во квалитетот на територијата населена од прото субјектот, кај Кристева има инсистирање дека илузијата на единственоста, што ја дефинира за првпат Лакан, се однесува на мајчинското тело. Тоа што мене како прото субјект ми ја дава идејата за единственост на с# во светот, според првата фаза од творештвото на Кристева, е врската со мајчинското тело (во втората фаза од нејзиното творештво, освен врската со мајчинското тело, таа го воведува и принципот на имагинарниот татко, кој е критика на Фројдовиот заканувачкиот и кастрирачки татко). Но, и за Лакан и за Кристева, процесот на субјективизација завршува кога субјектот влегува во симболното, во светот на законот, таткото, јазикот. За предедипалниот субјект ќе стане збор понатаму.

Да се вратиме сега на нечистото. Секој прото субјект еднаш ќе стане субјект, ќе влезе во поредокот на закони, јазик и смисла, но никогаш нема да заборави на својата пред-субјектна фаза. Нема да заборави дека еднаш бил жител на семиотичкиот простор. Тоа што нема да му даде да заборави е токму - самиот абјект!

3. Субјектот ќе остане засекогаш подвоен: тој ќе има меморија за имагинарната, пред-субјектна фаза, но едновремено ќе продолжи да живее во симболниот универзум на културата, бидејќи друг универзум за него - нема. Целокупното искуство на субјектот во јазикот, на тој начин станува искуство на недостаток и искуство на желба. Јас од пред-субјектната фаза помнам дека некогаш имало територија, во рамките на која сета реалност била реалноста на мојата желба. Јас, субјективизираната, вклучена во поредокот, кој означува, употребува, дава и произведува смисла, се сеќавам на илузијата за единственоста. По тој пат, кај секого од нас се формира недостатокот (на илузијата за единственоста) и бесконечната желба (по илузијата за единственоста).

Желбата на субјектот се конструира како фантазам за да може потрагата да се враќа секогаш во некое “религиозно” исходиште. Такво кое Фројд во статијата “Неудобност во културата” го нарекува “океанско чувство” , а Лакан во книгата “Четири темелни поими на психоанализата” го опишува како она место од кое тргнува и во кое секогаш се враќа желба. Желбата секогаш го вклучува местото на не-јас, за кое субјектот се сеќава, низ траги, низ нејасна интуиција дека тоа не–јас некогаш било исто што и јас. Фројдовското океанско чувство, како што самиот насетувал, а како што подоцна го тематизира, прво Мелани Клајн, а потоа Јулија Кристева, секогаш е врзано за првата желба за мајката. На таа точка на развој на прото-субјектот е родена логиката на желбата. Со станувањето субјект, бескрајната желба е омеѓена, океанското чувство останува нејасна интуиција, трага, сеќавање. Сега не сме исто Јас и не-Јас, сега сум јас -субјектот, и симетрично на мене –другиот.

Желбата никогаш не може да се задоволи, бидејќи самата суштина на субјективизацијата подразбира принцип на расцеп, подразбира дека илузијата за единственоста мора да исчезне. Моето согласување со поредокот значи согласување на тој расцеп. Тој расцеп, во зависност од тоа колку се сеќавам, колку сум се субјективизирала, помалку или повеќе, ќе остане генератор на чувстото на разлика меѓу мојата далечна меморија за единството и мојот тековен недостаток од истото. Во тој расцеп ќе продолжам да функционирам бесконечно долго, практично засекогаш. Но, семиотичкото има способност да навлегува во симболното. Од време на време, различни лични состојби, и различни надворешни случувања, различни феномени и појави од светот во и вон мене, состојби што се викаат абјектни, а кои доаѓаат од оној терен што останал на меѓупозицијата, тетичкиот терен, ќе ме потсетат на семиотичкото, на состојбата на сеопшто дозволеното и остварено уживање.