Дијалог и самиздат Јасна Котеска (2011)

Posted by Jasna Koteska on Thursday, April 21, 2011 at 12:20 AM


Дијалог и самиздат
Јасна Котеска








Објавено во: Решенија/Zgjidhje/Cure, Journal on Political Culture and Dialogue, Civil Center for Freedom, 2001, 66-76, 2011

 The English version of the text is here.
The Albanian version of the text is here.

Дијалог и самиздат
Јасна Котеска


1.

Џабир Дерала ме покани да напишам текст за политичката култура и за дијалогот во Република Македонија. Културата ми се виде огромна тема, па се одлучив за второто. За дијалогот, значи. Прво ми паднаа на ум трите дијалога што неодамна завршија во судница. Ирена Цветковиќ отвори дијалог за хомофобичните учебници во средното образование, па заврши на суд. Жарко Трајаноски отвори дијалог околу јавните повици за линч на неистомислениците со власта од страна на Миленко Неделковски, па заврши на суд. И Никола Гелевски спореше со Драган Павловиќ Латас, па заврши на суд, потоа изгуби и мораше да плати глоба за клевета. Во трите случаи дијалогот го иницираа луѓе од граѓанската сфера. Пораката стана алармантна. Дали вака завршува секој што ќе отвори јавен дијалог? И дали е ова нов феномен, врзан за малите земји без критична маса– тоа беа моите први, инстинктивни прашања.

Решив да ги побарам одговорите во минатото. Мишел Монтењ има важен текст: „За вештината на водењето разговор“, ми се виде како добар вовед. Но, штом го отворив текстот, шок. Студијата за дијалогот, Монтењ буквално ја започнува вака: „Обичај е нашите судови да казнуваат заради опомена на другите. Да ги судат само затоа што погрешиле би било глупост... Ги судат за самите да не згрешат на истиот начин повторно, но и за другите да зазираат од нивните примери“. И додава: „Ние не го поправаме оној кого го бесиме, туку ги поправаме другите преку него“. Зарем не е иронија што текстот на Монтењ за дебатирањето веќе во првата реченица го спомнува судот? Ако работите така стоеле во 16 век, зарем спрегата дијалог – суд не се променила, еве веќе цели четири века? Се чини дека така било и во комунизмот. Татко ми го критикувал државниот систем, па завршил на суд и не платил само глоба, туку морал да служи и затворска казна (причините за тоа, сепак, се’ уште, не се јасни). Но тоа бил тоталитарен систем. Зарем демократијата, на која сме толку горди, денес само чудно го пронаоѓа свој континуитет во тоталитаризмот?

Монтењ за овие дилеми нема одговор, но неговиот текст продолжува: зошто е добро да се води дијалог? Вели: кога читаш книга, таа не те „загрева“, обратно, разговорот со жилав, силен соговорник те поттикнува да се издигнеш над себеси. Но, Монтењ ја прави и главната разлика кога вели: „Сакам да се спречкувам и да се расправам, но во мало друштво и за моја сметка.“ А тоа е различно од јавниот дијалог, нели? Па сепак, уште малку за Монтењ. Тој вели: сакам кога некој човек ми противречи, тоа го раѓа моето внимание, а не мојот гнев.

Но, и вели: тешко е во мое време да најдеш човек кој сака да исправа, затоа што; „луѓето немаат храброст да се спротивстават“. Ете уште една сличност со денешницата. Луѓето не дискутираат поради стравот. Се плашат дека ќе погодат некого од власта, но се плашат и од возвратната критика. Сократ обратно, секогаш насмеан го примал противењето кон неговите идеи, во нив наоѓал доказ дека неговиот соговорник е немоќен; од друга страна навистина има нешто блуткаво и неуверливо кај луѓето кои ни се восхитуваат или ни попуштаат, кажувајќи ни колку сме добри. Анистен на пример, ги советувал своите деца никогаш да не бидат благодарни кон оној што ги фали.

Но, кога прописните удари од нашите послаби соговорници престануваат да бидат интересни, а стануваат мачни? Тогаш кога од соговорниците не бараме само снага или досетливост, туку и почитување на правилата. Тогаш кога, ако одиме на суд, бараме судот без страв да ги проценува аргументите на обете страни. Но, дали нашите судии се такви? Невозможно е чесно да се расправате со глупак, но исто така е невозможно тоа да го правите пред уплашен судија, зар не? Кај разговорите го има и ова: прво започнуваме кавга околу аргументите, но потоа се селиме врз луѓето. И судијата не’ проценува и на тој начин. Платон во својата Држава им забранил на духовно неспособните и неблагодарните да водат дијалог. Нив често ги има меѓу политичарите, новинарите и судиите, а Македонија е полна со такви.

Уште нешто. Монтењ вели: „Повеќе би сакал син ми да учи да разговара во крчма, одошто во училиштата за убаво зборување“. Во право е. Професорите ја имаат предноста од големото знаење, но сепак тие не водат јавни дискусии. Зошто? Знаењето носи голема тежина, а тие потонуваат под таа тежина. Но, професорите потонуваат и во стравот, исто како и судиите. Кај Платон, Сократ се расправа со своите соговорници за да ги вежба. Често го читам македонскиот портал Окно, и гледам како Коља ги вежба своите соговорници. Во една од неговите бројни реплики, најдов навистина смешна реченица која ми го разведри денот, а отприлика одеше вака: „Доста ве учам тука, Партијата нека ве запише на вечерна школа, да се дружите, да учите низ игра“. Навистина, човек некогаш повеќе се навредува, не од незнаењето или од невистината, туку од тупоста и немањето хумор. Монтењ не’ потсетува на една сцена кога во работилницата на грчкиот сликар Апел во посета дошол Мегабиз, достоинственик, кој прво молчел, па почнал на долго да зборува за своите дела, а Апел му одговорил: „Додека молчеше, изгледаше како голем човек, но кога почна да зборуваш, дури и момците од мојата работилница те презреа“.

Една од мудрите стапици е кога дијалогот се префрла на мета ниво. Мојот сопруг, на пример, ако сакам да се расправам, се однесува според таа стратегија. Ако го прашам: „Зошто се овие чаши тука?“, ми одговара: „Извини, но дали рече чаши или флаши? Бидејќи, флаши не е македонски збор.“ Тоа е кога дијалогот се претвора во дијалог за дијалогот и формира затворен систем, како во графиката Цртачки раце (1948) на Ешер, каде има раката што црта рака, што црта рака, што црта рака. Или како кај иконографската слика за телевизорот што прикажува телевизор, што прикажува телевизор, итн. Низите од овој тип или завршуваат во бесконечност, или човечкиот ум не може да ги дофати. Во овие случаи се зборува едвај за формата, а нашите јавни дебати во голем број се такви.


2.

Во Македонија највлијателните луѓе се честопати најнеспособните. Еднаш бев поканета во дебатна емисија на телевизија. Главниот политичар беше така тупав и здодевен, што посакав да заспијам од мака, за да не мора да го слушам цел час. Броев точки на ѕидот од студиото за да се одржам будна. Како ли се чувствувале тие пред екраните? За луѓето од високите позиции не судиме според нивните ставови, туку според костумот и привидот на величината. Како римската реплика: „Не го видов, затоа што беше замрачен со зборови“, но овде обратно: „Не го чув, затоа што безначајните зборови му беа пригушени од високата позиција“. Јавните функции од неспособните луѓе прават циркузанти, кои служат за потсмев на целата нација. Па сепак тие ја имаат моќта, а граѓаните, заслепени од костумите, во нивните зборови честопати со сила бараат доблест што таму ја нема.

А зарем не се од истиот ред и неврзаните брборења по јавните трибини и на телевизиите? Кога во дебатите едвај распознавате неврзано тропање, удобност што се раѓа од нејасната близина во студиото, место каде се вежба се’, само не духот за разговор и полемика – треба да се знае, тие луѓе зборуваат, за да не кажат ништо важно. Нив не треба да ги слушаме по ниедна цена. Има една анегдота од 19 век, од кабинетот на унгарскиот психоаналитичар Балинт, кај кого на сеанси доаѓала една шармантна дама: допадлива, интересна, брблива, жена што само зборува, зборува и зборува, без почеток и крај. На една сеанса, по цел час напорно брборење, Балинт одеднаш нежно го допрел симптомот заради кој таа доаѓала на сеанси, барајќи помош. Шармантната дама добила препорака за ново работно место. Во препораката пишувало дека таа е „сосема доверлива личност“. Загрижувачкиот момент се состоел во фактот дека таа не сака да биде доживеана како доверлива. Не сака никој да може да се потпре на нејзиниот збор. Затоа што зборот обврзува. Ако престане да зборува, таа ќе мора да почне да работи и да ги почитува договорите. Токму заради таа шармантна необврзаност, луѓето тртљаат и тртљаат кога дебатираат. Тоа го прават за да не кажат ништо важно, за да не се обврзат на ништо.

Во една телевизиска емисија ме прашаа што мислам за античкото потекло на Македонците. Реков дека античкото потекло на македонската нација е митска небулоза. Предавам на Катедрата за македонска книжевност, и македонскиот јазик како словенски јазик за мене е дел од мојот најинтимен идентитет. Мајка ми е од Егејска Македонија, во таа земја јас имам изгубено многу повеќе одошто многу други Македонци. Мајка ми и баба ми зборуваа македонски словенски јазик. Баба ми умре на 93 години пред една деценија, живееше во Мичурин, егејското маало во Скопје, во кое денес живеам со моето семејство. Нејзиниот мајчин јазик беше словенски, а таа е родена во Костурско, тоа тогаш беше словенски малцински јазик во соседна земја, грчката; баба ми била дел од малцинството и само заради тоа што била малцинство, била изгонета од својот имот; живеела во земја со обични луѓе, но со неправедни политичари. Затоа денес, сметам дека треба да го бранам правото на малцинствата во мојата земја со истата жестокост и сила, со која баба ми била осудена на егзил, само затоа што била малцинство. На неправдата човек секогаш треба да возврати со борба за правдина. Кога ми доделија да предавам книжевност за студентите од катедрите за албански и турски јазик на моето работно место бев навистина среќна, а денес сум горда на секој студент што успеав во сите овие години да го допрам барем на некаков начин. За мене таа средба беше враќање кон моите корени и можност за борбата на правото на различните - исконско право, вградено, ако сакате, и во историјата на моите предци. Баба ми и јас го зборувавме македонскиот словенски јазик на истиот начин, со незначителните дијалектни разлики. Тие разлики не беа грчки. И толку за таа тема. Целиот мој свесен живот учев да ги правам разликите помеѓу јазиците и книжевностите. Моите предци биле избркани од своите домови, но тие нема да си ги вратат своите имоти со лажната историја што нашата политика ја продава последниве години. И како научник, точно знам дека нема научен начин да споите десет века непостоечка историја, без да лажете. Познавам многу класичари, кои во овие несреќни времиња, потонуваат под товарот на своето знаење и наместо на јавноста да и’ ги кристализираат разликите помеѓу античката и денешната Македонија, молчат, а местото на зборувањето, наместо нив го пополнуваат луѓе со селективно или никакво знаење. Истовремено знам дека таа античка лага нам ни треба последниве години исклучиво за да си ги оправдаме своите неуспеси и полу - продукти, целата дивоградба на нашите провинцијални мисли. И затоа во емисијата реков: не, македонско - античкото потекло на мојот народ е небулоза.

Но, потоа на сајтот од емисијата требаше да читам десетици коментари дека сум предавник на мојот народ, предавник на татко ми, дека сум левичар со десничарско потекло, како да е, Боже мој, таа реченица смртна казна или судбинска навреда. Моите студенти дојдоа крајно вознемирени на следниот час. Зошто луѓето мислат дека сум предавник? Им одговорив со репликата од филмот Друштво на мртвите поети, првата што ми падна на ум тоа уморно утро. Кога професорот што го играше Робин Вилијамс на првиот час по книжевност ги однесе своите студенти во дворот на училиштето и им рече да чекорат. Само да чекорат. Прво секој студент чекореше како што најдобро знае, сам за себеси, набрзо почнаа да се синхронизираат, да се ускладуваат во брзината, темпото и ритамот на чекорите, а на крајот сите одеа слеани како едно големо тело. Тоа беше нивната прва лекција за хипокризијата. Лекцијата дека некогаш го предаваме нашето најинтимно знаење и посебноста како да се трофејно оружје што непријателот ни го одзел, само затоа што за тој даден момент, сме мислеле дека сите чекорат на ист начин. Затоа што не сме чуле различен чекор. Еднаш напишав, ќе повторам. Мојот омилен стих од 16 век не му припаѓа на Монтењ, туку на еден друг мудрец, аноним – свештеник од истиот век, кој рекол: „Никогаш не речи дека е тивко. Кажи дека јас ништо не чув“.

Уште малку за нозете. Кјеркегор опишува како еднаш, заради околностите, а тоа е во 19 век, триесет и шест часа морал да патува од својот град до Берлин во тесна кочија, заедно со шестмина други. И постепено чувствувал како сите шестмината патници одеднаш и ненајавено стануваат едно големо, џиновско, заедничко тело, во кое веќе не можел да распознае чија нога е неговата. Животот во тесни услови, а македонскиот живот е нужно осуден да биде таков (секој од нас постојано да ја активира меморијата дека си мала нога во џиновското тело), е феномен на кој треба постојано и будно да се потсетуваме, ако сакаме автентичен дијалог.

Конечно, во дијалозите честопати се случува, откако убаво сте ги изнеле своите аргументи, соговорникот да ви возврати: „Истото го мислев, само немав зборови тоа да го кажам.“ И Монтењ вели: веднаш  растресете ја таа дрска глупавост со злоба. Секако, освен што не треба во дијалозите да се биде злобен, туку да се подучува каде што се може, тоа не важи секаде. Чуму да им пружите рака на глупавите? Треба да им дозволите, преку одбивањето, да ја согледаат својата тупост. Како што вели Монтењ: човек не станува музичар, само затоа што чул убава мелодија.

Прличев во својата Автобиографија кога ги опишува тесните улици на Охрид, одеднаш вели дека тие биле така тесни што две магариња не можеле да се пресретнат, а да не се навредат. Така функционираат малите градови и заедници. Тврдоглавоста и задртоста не само што се доказ за глупоста, туку во малите заедници се знак на културата на магарешката тврдоглавост. Постојат многу такви груби и неразумни јавни мегдани. Напорни за гледање, здодевни за слушање.

Но, постојат и дебати во кои едноставно не треба да учествувате. Позната е аверзијата на Жил Делез кон дијалозите. Кога во кафеана ќе му пријдел некој човек со репликата: „Ајде да дебатираме за оваа тема“, големиот филозоф, наврапито станувал и како попарен ја напуштал кафеаната.

Во оправдувањето зад неговото чудно однесување, парадоксално, на располагање ни стои најголем дел од западната филозофија. Кај Платон, дијалогот е темелно несиметрична размена на аргументите. Платон (човекот кој во западниот свет го измисли форматот на дијалогот) веднаш ја внесе и потресната пресуда: не треба да им се остава подеднаков простор за разговор на сите собеседници. Кај раниот Платон најчесто зборува Сократ. Кај доцниот Платон зборува само главниот лик, додека неговиот соговорник служи, за од време на време, да каже понекоја дрвена реплика, од типот: „Така е“, „Во име не Зевс, сосема си во право“.

Зарем Славој Жижек не е во право кога вели дека целата западната мисла е сочинета од немањето дијалог или од неразбирањето на аргументите на соговорникот? Аристотел не го разбрал Платон. Хегел не го разбрал Кант. Ниче не го разбрал Исус. Маркс не го разбрал Хегел. Сталин не го разбрал Маркс. Факт е дека целото западно мисловно движење се базира на глуви уши.

Се сеќавам на Хенри Милер кој, во еден документарец, рече: „Првиот ученик е оној што прв ќе ја искриви вистината“. Точно. Темелен глас има само оној што прв ќе го надгласа, а не оној што прв ќе го сослуша или што ќе разговара со другиот.

Тогаш, зарем не е поискрено најнапред да прифатиме еден радикален филозофски гест и искрено да си кажеме: не треба да се преправаме дека секогаш постои начин да зборуваме со нашите идеолошки неистомисленици! Понекогаш е поздраво наместо лажно да ја пополнуваме јамата помеѓу нашите недоразбирања, да започнеме со еден секогаш веќе погрешен избор и искрено да му кажеме на нашиот идеолошки непријател: „Не сакам да разговарам со тебе“, за потоа, евентуално, да се создадат услови за да започнеме некаков разговор. Не знам каков компромис во дијалогот се’ уште може да имаме, кога денес владее пролиферација на правото секој да го исере (со извинување до понежните читатели) своето мислење, дури и кога тоа мислење се граничи со чист фашизам? А со фашистите не треба да се преговара.

Има една иконична сцена: нацистите на мајката и’ го поставуваат невозможно прашање: „Кое од двете деца, мадам, сакате да не го стреламе?“ Човек не треба и не може во секоја ситуација и под секакви околности да води дијалог.

3.

Слушаме постојано: „Во дебатите, треба да се вклучат што повеќе аналитичари“. Но, зашто, добога? Има ситуации кога задачата на аналитичарот е да НЕ земе учество во дебатите, особено кога учеството значи прифаќање на базичните координати со кои владејачката елита го формулира проблемот. Или медиумот.

Секој што бил повикан на телевизиски „разговор“ тоа добро го знае. На аналитичарот му е даден слот од три минути, кои треба да се пополнат со циркузантското зборување од стомак, се бараат пунктуални реченици, кои конечно не слушат никому, освен што го хранат медиумот, како голем Матрикс.

Зарем Хард и Негри не го формулираа точно проблемот кога рекоа: демократијата и правото на дијалог се во центарот на сите денешни трајни конфликти и војни. Денес, зад барањето за заеднички дијалог, за споделување, за комуникација, стои јасната воена хегемонизација на светот.

Ако се согласиме дека без медиум нема разговор (освен како приватна, речиси доверлива размена), тогаш што стои зад медиумот? Да се сетиме на скандалот со А1 телевизијата од ноември и декември 2010 година. Прво полицијата направи рација околу зградата на телевизијата со објаснување дека бара корупција во работата на фирмите, во сопственост на газдата. Потоа газдата на медиумот излезе со шокантната исповед дека власта од него го купувала рекламниот простор, не со партиски, туку со државни пари - значи возврати со уште поголем корпорациски и државен скандал. На крајот истиот сопственик, ден подоцна, и’ се извини на јавноста дека во афект дал неточна изјава.

Поголемиот проблем со оваа потенцијално криминална серија од акции е дека дури и кога сите овие изјави би биле вистинити, дури и кога сите актери беспоговорно би ја признале својата вина, вистината за овие настани, ќе се менува со толку вртоглава брзина, од ден на ден, што на крајот вистината ќе стане едвај ефемерна категорија, без статус, без стабилност и одржливост, а на долги патеки, само краткотрајна сензација. Во сето тоа, јавноста ќе биде ставена во позиција да ја проголта вистина, што во моментот ќе биде сервирана како таква. Медиумот и’ се обраќа на една пасивизираната, а со самото тоа, и оштетена публика, заради која вистината е едвај дневен настан. Без оглед каков е реалниот привид за доблеста или корумпираноста на медиумот, либералниот или конзервативниот имиџ, стилот што може да варира од примамлив до здодевен, од вулгарен до отмен или обете, медиумот секогаш служи за да го прекинува разговорот и да ја потврдува Платоновата дијагноза дека во дијалогот победува погласниот, а не поразумниот.

Во филмот Филм (1965) на Семјуел Бекет, никој не разговара со никого, а ликовите покажуваат нејасен, но ужасен страв од мистериозното нешто, на кое не можеме да му ја одредиме формата, се’ до последниот кадар од филмот, кога сфаќаме дека без исклучок, тие се плашат од нашиот поглед, од погледот на камерата, со која одбиваат да водат дијалог. Слично на Негри и Хард, Бекет медиумот го дефинираше како место за невозможен дијалог: оттука и генеричкото име на филмот, едноставно Филм. За Бекет форматот на медиумот станува неговата содржина, она што Мек Луан подоцна го спакува во елегантната реченица: „Медиумот е пораката“. Ниеден разговор преку медиумот не носи порака, освен што го легитимира медиумот.

Но, уште подраматично. Зарем не е така веќе кај Платон? Нему му ја должиме идејата за дијалог, а на неговиот Полис - идејата за демократија. Но, од антиката тие две доаѓаат во пакет со симптомот: демократијата е базирана на дозволениот дијалог, токму бидејќи дијалогот станува неважен. Доведен до својот филозофски екстрем, јавниот дијалог е или обраќање до глуви уши, или обратно, поставување на невозможното прашање: „Кое од двете ваши деца, Мадам, одбирате да го стреламе?“ А на слична прохибиција на гласот е базиран и филмот Крадецот (1952). Во него, навистина, слушаме некое нејасно мрморење на луѓето во позадина или звуци на автомобилите што поминуваат, но таму нема сцена во која ликот би бил приморан или овозможен да влезе во дијалог.

Секако и двата филма играат на клаустрофобичната атмосфера, акустичниот универзум е суспендиран, а бесмисленото брборење на луѓето, како кај дамата на Балинт, не служи за ништо – колку повеќе медиумот произведува допадлив шум, толку на оштетената публика и’ е одземена репликата. Ова го знаеме и од нашите темелни искуства, кога луѓето ни велат: „Што има да го кажувам моето мислење, кога тоа се губи во бесмисленоста од многуте разговори?“, што целиот дијалог е сведлив на учтивиот стереотип за британското разговарање исклучиво за временските услови. Дијалогот ја црпи својата бесконечна перпетуална сила токму од фактот дека е нем.

Сепак, овој пристап е каприциозен. Не е бесмислено да се разговара, но додека се разговара, да се биде свесен за паразитот закачен за телото на дијалогот – тоа се медиумите и власта што го диктираат разговорот.

Дерида прашува: што би направиле нашите медиумски машинерии од Рембо или Лотреамон, од Ниче или Пруст, од еден Кафка или еден Џојс? Овие автори биле спасени од грст читатели, од минималната стапка на чуеност, биле спасени од приватното, а не од јавното. На таа скала, ако една книга не се чита во повеќе од десет илјади примероци, вели Дерида, таа треба да се третира како едвај приватна преписка.

Да се вратам на почетокот од текстот. По веста за кривичната пријава до Ирена Цветковиќ од агенцијата Макфакс ми побараа мислење за хомофобните учебници. Одговорив: тие се некомпетентни кога хомосексуалноста ја дефинираат како болест, и додадов дека сакам да живеам во земја во која, син ми или неговите пријатели, кога ќе пораснат, ќе можат гласно да кажат дека се геј, ако се, и да бидат горди на тоа. Моето мислење не го објавија. Нашите дијалози, затоа, не се условени само од новинарите, кои се можеби немоќни, дури ниту само од медиумите, туку и од она што го нарекуваме „општа клима“ (што годе да значи оваа матна синтагма). Затоа велам, понекогаш дијалозите се невозможни, освен како приватни дебати. А таквите не вршат работа.

4.

Тогаш што ни преостанува?

Помеѓу приватното (нашите книги и анализите, кои се сведуваат на разговор помеѓу тројца) и јавното (медиумите и нивното вртоглаво движење од една до друга вистина), постои една сива зона, што се вика: самиздат. Самиздат е единствената дијалошка форма во која се’ уште верувам.

На 2 декември 2010 година (шест дена пред мојот рок за овој текст) Амазон одби да го хостира сајтот на Викиликс. Викиликс истиот ден одговори: „Ако на Амазон му е непријатно заради првиот амандман (за слободата на говорот- заб. моја), тогаш Амазон треба да го напушти бизнисот со книги“, а штом веќе го напуштија јавниот терен за дијалог, истиот ден, прецизно го дефинираа своето место во светот: „Викиликс се првото глобално самиздат движење“. Сосема се согласувам.

Во моментов, Викиликс мрежата за протекување информации е единствениот глобален политички дијалог, кој ниту му припаѓа на приватното - тие не ја споделуваат вистината меѓусебно, им ја даваат на сите луѓе што имаат компјутер и модем, од Јоханесбург до Скопје без исклучок; додека во исто време, тие не му припаѓаат ниту на јавното – многу светски држави и банки (дури и швајцарските) се’ повеќе го стеснуваат обрачот околу најистурените лица на Викиликс, за моментов пред се’ околу основачот Џулијан Асанж, со крајно сомнителен правен случај, а интернет компаниите им го откажуваат просторот.

Живееме во ера на пост – политичкото, секоја будала од Берлускони, до Саркози и Сара Палин, како и нашиве политички будали, повеќе делуваат како естрадни, медиумски циркузанти одошто како политичари, а за возврат, луѓето трескавично ја преземаат улогата на политичкото, зборуваат само за политика,  беспомошно обидувајќи се работите да ги држат под контрола. Но, со Викиликс влегуваме и во ера на пост - самиздат, со опсег на отпорот непознат за досегашната цивилизација. Во таа смисла, Викиликс имаат достоен историски претходник во самиздатите од времето на тоталитаризмот, но и технолошка поддршка непозната досега.

Викиликс во моментов не ја редефинираат само историјата како наука (Тимоти Еш за Гардијан напиша: тоа што на историјата и’ стануваше достапно по 20 до 30 години, со Викиликс и’ станува достапно за 30 недели, нарекувајќи го Викиликс банкет за историчарите), туку и новинарството како професија. На Гардијан, Си-ен-ен, Њујорк тајмс, Тајм, не им преостанува ништо друго, освен да го следат Викиликс, и првите три ударни вести и едиторијали да им ги посветуваат на податоците што истекуваат од нив.

Интересно е дека Викиликс пред четири години стартуваше токму како идеја за дијалог. Својата мрежа ја крстија Викиликс, според моделот на Википедија, секој член од глобалната заедница да може да даде свој придонес за вистината за настаните. Викиликс имаа слична идеја. Веруваа дека ако објават информација за корупциско - еколошкиот криминал во Албанија, на пример, дека дел од албанските граѓани ќе бидат заинтересирани да дадат автентични сведоштва, а двете засегнати страни да отворат дијалог за да се дојде до вистината. Се покажа дека светот не е подготвен ниту за истражувачка работа, а оштетената публика, по долга дресура, всушност и не знае како да разговара, ако разговорот се води надвор од договорените правила за празното зборување, надвор од церемониите, ритуалите и симулациите. Многу луѓе имаат искрена желба точно да ги редактираат речничките податоци за Толстој, за националните паркови во Малезија, или за електроните, но се покажа дека малку, или никој, не знае како да разговара за централните политички, финансиски и медиумски столбови на нашата цивилизација.

На 3 декември 2010 стигна веста дека администрацијата на универзитетот Колумбија од Њујорк, ги предупреди своите студенти да не водат јавни дијалози за Викиликс, во спротивно ги загрозуваат своите идни професионални кариери. Со други зборови, ја испрати истата порака како државите, банките и медиумите: дека е во ред да се биде лицемер. Како човек кој со години работи на универзитет, оваа вест за мене беше шокантна. Зарем универзитетите не се места каде вистината се брани по секоја цена, каде верувате дека човештвото може да победи, верувате во етичкиот гест? Каде е Ал Пачино од филмот Мирисот на жената (1992) од школските клупи да им ја плесне очигледната вистина на корумпираните членови на универзитетската комисија, преку легендарната реченица: „Сум видел момчиња со откинати раце и пресечени нозе, но нема ништо пострашно од сликата на ампутираниот дух, затоа што за тоа нема протеза“? Овој филм од школските клупи, го постави прастарото прашање за етичкиот гест: „Колку вредат твоите зборови во моментот кога може да го изгубиш личното добро? Дали си подготвен, ако околностите не ти одат во прилог, да ги изедеш сопствените зборови?“ И одговори дека постојат моменти, кога дури и по цена, целиот твој видлив свет да се распаѓа, тоа што не треба да го распродадеш е вистината. Но, животот не е филм, а моралната ампутација на Колумбија, на Амазон, се само дел од изненадувањата што ќе следат во месеците што доаѓаат, кога ќе го гледаме распродавањето на моралот од врвните инстанци што до вчера го заговарале.

Овој феномен, иако нов, парадоксално, всушност не’ враќа назад во 16 век, токму во времето на Монтењ. Но, не во смисла на назадување (Умберто Еко коментирајќи го Викиликс, шеговито рече дека отсега дипломатите со гулаби ќе ги пренесуваат доверливи информации), туку сосема обратно. Неколку аналитичари веќе коментираа дека Викиликс за модерниот свет е она што печатниците беа за 16 век. Кога заради достапноста на печатарските преси, во Холандија започна ширење памфлети и весници со доверливи информации, феномен чиј краен резултат беше ништењето на цензурата на католичката Црква која, пред тоа го контролираше објавувањето книги. Тоа доведе до развој на науката, а конечно и до демократизација на светот. Потоа весници се’ повеќе беа регулирани со се’ построги законски одредби, за евентуално од нив да ги создадат денешните медиумски чудовишта, одвратните политички животни, како уште една алатка за доминација на светот.

Практичната политика, сепак, покажува дека влијанието на Викиликс, за жал, веројатно нема да биде долготрајно. На 7 декември Џулијан Асанж, гласноговорникот на Викиликс беше уапсен во Лондон. И се враќаме на односот: „слободен дијалог - суд“ од почетокот на овој текст. Веројатно уште изненадувања ќе не’ чекаат околу Викиликс. Но, влијанието што тие во моментов го вршат врз историјата, дипломатијата и новинарството е огромно.

Едно од веројатните сценарија за крајот на Викиликс ќе биде дека засегнатите држави, банки и медиуми ќе успеат конечно да спакуваат таква мрежа од информации и приказни, што конечно ќе го убедат секој еден жител на планетава дека Викиликс биле тек дел од заговорите за моќта, дека бил само огранок на ЦИА, ФБА, на големите светски шпионски мрежи. Лично, ќе ми треба многу, многу време интимно да го прифатам тој цинизам, дури и по долгомесечно перење мозок на кое веројатно ќе бидеме изложени во месеците што следат. Но, макар за овој еден момент, Викиликс ја направи видлива суштината на битието на нашата планета. 

Со години наназад, а повеќе од пола деценија, јавно зборувам за потребата да се декласираат архивите на комунистичка Македонија, да се отворат преку интернет, и тоа веднаш и на принцип „сите за сите“, без медијација на политичките структури и на медиумите. Она што не успева кај нас, му успеа на Џулијан Асанж масовно и во досега невидени размери, не само за минатите, туку за тековните архиви на тајните служби и на дипломатијата. Затоа за мене, Асанж и неговиот тим се хероите на нашето време. Во моментов додека го пишувам ова, се’ уште, е нејасно каква ќе биде неговата лична судбина. Кога ќе го читате текстот веројатно ќе знаете многу повеќе од мене сега. Но, Викиликс не е само Асанж и ќе биде потребна голема работа и логистика (која да бидеме реални, империите ја имаат на тони) Викиликс да се фати за врат, да се одведе на линч и да се егзекутира. Сепак, информациите од Викиликс веќе се наоѓаат на милиони приватни компјутери по планетава, а околу илјада невидливи лица работат секојдневно на таните документи и ги декласираат додека зборуваме. Како и да биде, за овој момент, Викиликс ја врати довербата во дијалогот, па барем денес, без задршка може да го повторам коментарот на соговорникот на Сократ, од дијалозите на Платон: „Во име на Зевс, така е како што пишува во документот на Викиликс од 29 ноември 2010“.

За крај вистинска приказна. Филозофот Алан Бадју пред некоја година седел во публиката додека Славој Жижек држел јавно предавање. Одеднаш мобилниот на Бадју ѕазвонел. Наместо да го исклучи, Бадју нежно го прекинал Жижек и го замолил ако може пред публиката да зборува потивко, за да го слушне својот соговорник од другата страна на телефонот. За овој настан, Жижек, со хумор се произнесе дека е единствениот знак на трајно и длабоко пријателство. Ако ја употребам анегдотава за парабола, Викиликс, во моментов, би било ѕвонењето на глобалниот самиздат до сите наши мобилни одеднаш, а наша работа ќе биде да ги замолиме тие што се дерат од говорниците, ако можат, ги молиме, да зборуваат потивко. На линија имаме директен линк, кој му се обраќа на целиот свет, одеднаш. Треба да го слушнеме.

7 декември 2010

 

Post a Comment